Τι είναι μια θεωρία συνωμοσίας; Εμπειρικώς και προχείρως, η προσπάθεια να ερμηνεύσεις ένα γεγονός, ανάγοντάς το σε μια μυστική πραγματικότητα, σε κίνητρα που δεν είναι προφανή και που ενέχουν στους στόχους τη σταδιακή και πλήρη καταστροφή του αντιπάλου και την απόλυτη κυριαρχία του κόσμου. Απαραίτητη προϋπόθεση η ύπαρξη μιας «μυστικής αδελφότητας» ή μιας ομάδας που λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο. Κι επειδή οι μυστικές αδελφότητες θριαμβεύουν κατά τον 18^ο αι., ίσως εκεί να βρίσκονται οι ρίζες των θεωριών συνωμοσίας. Το βέβαιο είναι ότι στα τέλη του 19^ου αι. (μπορεί και νωρίτερα, δεν ξέρω) έχουμε τη χρήση αυτού του ερμηνευτικού σχήματος με τα περίφημα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιων, πανάρχαια (υποτίθεται) κείμενα που αποκάλυπταν την κρυφή και συνωμοτική στρατηγική των Εβραίων για να κυριαρχήσουν στον κόσμο. Φυσικά, η φιλολογική έρευνα απέδειξε αργότερα ότι τα κείμενα αυτά ήταν κατασκευασμένα – δηλαδή, δεν ήταν διόλου πανάρχαια (αλλά χρονολογούνταν γύρω στα τέλη του 19^ου αι.) και δεν είχαν καμία σχέση με τους Εβραίους (αφού μια άλλη εκδοχή τους αφορούσε τους Ιησουΐτες – μάλιστα αυτή η εκδοχή βρέθηκε σ’ ένα από τα «μυθιστορήματα επιφυλλίδων», δηλαδή στα μυθιστορήματα εκείνα που δημοσιεύονταν σε συνέχειες στις εφημερίδες). Το ενδιαφέρον είναι ότι η δημοσίευση των Πρωτοκόλλων συνέπεσε με την υπόθεση Ντρέυφους και με το κύμα του αντισημιτισμού στη Γαλλία, το οποίο είχε βέβαια οικονομικά και πολιτικά κίνητρα. Παρ’ όλα αυτά, παρά τα πορίσματα της έρευνας, υπάρχουν ακόμη πολλοί που πιστεύουν ότι τα Πρωτόκολλα είναι γνήσια και τα χρησιμοποιούν για να αποδείξουν τα μυστικά σχέδια των Εβραίων – λες και χρειάζεται μια θεωρία συνωμοσίας για να καταλάβουμε τι συμβαίνει στην Παλαιστίνη.

Κάτι παρόμοιο είχε συμβεί με τα λεγόμενα «ερμητικά κείμενα», μεταφυσικού περιεχομένου που επίσης αναφέρονταν σε θέματα αστρολογίας, μαγείας και αλχημείας (πιθανόν εξαιτίας τους να συνδέθηκαν η αστρολογία, η μαγεία και τα παρόμοια με τη μεταφυσική, που ως κλάδος της φιλοσοφίας ουδεμία σχέση έχει με τα τοιαύτα). Λοιπόν, αυτά τα κείμενα αποδόθηκαν στον Ερμή τον Τρισμέγιστο (τον αιγυπτιακό θεό Θωθ) και υποτίθεται ότι περιείχαν μια χαμένη, πανάρχαια γνώση, που οι ρίζες της πήγαιναν δεκάδες αιώνες πίσω. Μάλιστα, όσοι πίστευαν ότι τα ερμητικά κείμενα ήταν όντως πανάρχαια, επικαλούνταν ως τεκμήριο τον Πλάτωνα: κάποιες από τις ιδέες του Πλάτωνα ανευρίσκονταν στα ερμητικά κείμενα, επομένως αυτό ήταν απόδειξη ότι τα ερμητικά κείμενα προϋπήρχαν του Πλάτωνος (το αντίθετο και πλέον εύλογο, ότι δηλαδή αφού τα ερμητικά κείμενα περιείχαν πλατωνικές αντιλήψεις, έπονταν του Πλάτωνος, απερρίφθη ως αβάσιμον). Οπαδοί αυτής της θεωρίας ήταν λόγιοι της Αναγέννησης όπως ο Πίκο ντελα Μιράντολα (και γενικότερα οι νεοπλατωνικοί) και ο Τζιορντάνο Μπρούνο· μέχρι που ο επιφανής Ισαάκ Καζαουμπόν, επίσης της Αναγέννησης, απέδειξε με φιλολογικά επιχειρήματα ότι τα κείμενα δεν ήταν πανάρχαια, αλλά της εποχής του. Πλην ματαίως: τον 17^ο αιώνα, η ερμητική φιλοσοφία γνώρισε τεράστια άνθηση και συνδέθηκε με τις μυστικές εταιρείες, ενώ από τον 19^ο αι. απετέλεσε αναπόσπαστο στοιχείο κάθε αξιοπρεπούς αποκρυφιστικής «φιλοσοφίας». Και κατά μία περίεργη σύμπτωση, όσοι επικαλούνται τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, αργά ή γρήγορα αναφέρονται και στα ερμητικά κείμενα.

Εδώ και καιρό έχω την απορία πότε ξεκίνησε αυτός ο ερμηνευτικός συρμός. Να υπήρχε άραγε στην αρχαιότητα; Όσο έχω διαβάσει, δεν έχω βρει στοιχεία που να τεκμηριώνουν κάτι τέτοιο, ούτε στους Έλληνες ούτε στους Λατίνους ιστορικούς. Κάποιος έλεγε ότι ο πρώτος θεωρητικός συνωμοσιολόγος ήταν ο Ηρόδοτος, που επιχείρησε να αναγάγει τους περσικούς πολέμους σε μια παλαιά αντιπαλότητα μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων – πιθανόν, αλλά εγώ δεν τον διαβάζω έτσι τον Αλικαρνασσέα. Ακόμη κι αν πάρει κανείς κατά γράμμα τα λεγόμενά του περί παλαιάς αντιπαλότητας, τα πράγματα είναι ξεκάθαρα: οι βάρβαροι ήθελαν να εκδικηθούν τους Έλληνες. Τελεία και παύλα. Ούτε κρυφά σχέδια, ούτε μυστικά κίνητρα.

Η αποδοχή μιας θεωρίας συνωμοσίας, ως ερμηνευτικού μοντέλου, προϋποθέτει έναν τρόπο σκέψης μη-ορθολογικό. Φυσικά, το τελικό μοντέλο εμφανίζεται άκρως συνεπές και απόλυτα ορθολογικό: η μία πρόταση απορρέει από την άλλη, στηρίζεται σθεναρά σ’ αυτήν και το σύνολο μοιάζει άκρως συνεκτικό· γι’ αυτό είναι αληθοφανές, πειστικό και σε παρασύρει να το πιστέψεις, ή έστω να σκεφτείς ότι θα μπορούσαν να είναι έτσι τα πράγματα. Αν το ψάξεις, όμως, σε βάθος θα βρεις ότι κάτι δεν κολλάει, ότι κάπου γίνεται ένα λογικό άλμα, ότι σε ένα σημείο αποδέχεσαι αυθαίρετα μια πρόταση ή μια γενική αρχή. Ας πάρουμε για παράδειγμα την προσφιλή εν Ελλάδι αντίληψη ότι «είμεθα έθνος ανάδελφον», συνεπώς όλοι μας ζηλεύουν και μας καταδιώκουν. Αυτή είναι η γενική αρχή όλων των θεωριών συνωμοσίας που προσπαθούν να ερμηνεύσουν τη νεοελληνική κακοδαιμονία αποδίδοντας τις ευθύνες σε «ξένους κύκλους»: τους άθεους Ευρωπαίους ή τους Εβραίους. Ως εκ τούτου, και προκειμένου να μας εξαφανίσουν από προσώπου γης, οι εν λόγω κύκλοι αποσταθεροποιούν μία προς μία όλες τις αξίες μας: τη γλώσσα, τη θρησκεία, την οικογένεια και παραλλήλως κανονίζουν έτσι τα πράγματα στην εξωτερική μας πολιτική ώστε να βρεθούμε συρρικνωμένοι μεταξύ Λαμίας και Κυθήρων. Ωραία όλα αυτά – όντως, αν το σκεφτείς από αυτήν την άποψη, αποκτά μια λογική το πράγμα, καταλαβαίνεις, λ.χ., γιατί έγινε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, γιατί ο Κωστόπουλος έβγαλε το Κλικ, γιατί ο Σημίτης ξεκίνησε την ιστορία με τις ταυτότητες, γιατί έγινε η άρση του εμπολέμου με την Αλβανία, γιατί διαλύθηκε η Γιουγκοσλαβία, και γιατί έχουμε την εξωτερική πολιτική που έχουμε στα ελληνοτουρκικά. Αλλά, αν αναρωτηθείς τι τέλος πάντων κάναμε και μας μισούνε όλοι και θέλουν να μας καταστρέψουν, εκεί αντιλαμβάνεσαι το διανοητικό βραχυκύκλωμα. Επειδή είμαστε οι καλύτεροι. Πού είμαστε οι καλύτεροι; Σε ποιον τομέα; Γιατί αποτελούμε απειλή; Ουδεμία σαφής και τεκμηριωμένη στην πραγματικότητα απάντηση. Στην καλύτερη περίπτωση, υπάρχει μια αναγωγή στο εν δυνάμει με την αναλογική χρήση, βεβαίως, του αρχαίου ή του βυζαντινού μας παρελθόντος: όπως στην αρχαιότητα κυριαρχήσαμε σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο (το γεγονός ότι οι Κινέζοι είχαν ήδη σημαντικό πολιτισμό, προφανώς δεν ενδιαφέρει) ή όπως στο Βυζάντιο φτιάξαμε μια χιλιετή αυτοκρατορία, έτσι και σήμερα μπορούμε εν δυνάμει να ξαναγίνουμε κυρίαρχοι – γι’ αυτό, οι σκοτεινοί κύκλοι φροντίζουν να μας καταστρέψουν πριν συμβεί το απευκταίο. Επιπλέον, οι σκοτεινοί αυτοί κύκλοι δεν είναι παρά η σύγχρονη εκδοχή των δυνάμεων του Κακού που αντιμάχονται τις δυνάμεις του Καλού (εμάς).

Δεν θα σχολιάσω το ειδικότερο φασιστικού τύπου περιεχόμενο αυτών των αντιλήψεων – είναι φανερό. Θα επισημάνω όμως ότι η μη-ορθολογική προϋπόθεση που απαιτείται προκειμένου να γίνει αποδεκτή μια θεωρία συνωμοσίας οφείλεται στον τρόπο σκέψης που εισήγαγαν στην ανθρώπινη ιστορία οι εξ αποκαλύψεως θρησκείες. Αν αποδέχεσαι ότι ο Θεός έφτιαξε τον κόσμο εκ του μη όντος, ότι ο διάβολος επαναστάτησε εναντίον του (να μια ενδιαφέρουσα συνωμοσία), ότι κατά καιρούς ο Θεός επεμβαίνει στην ανθρώπινη ιστορία και την κανονίζει αναλόγως, υποβάλλοντας σε δοκιμασίες τον εκλεκτό του λαό, τότε έχεις προπονηθεί έξοχα για να πιστέψεις τις ποικίλες συνωμοσιολογίες. Φυσικά, αν μπορείς να κάνεις διάκριση μεταξύ πίστης και γνώσης (δύσκολο, αλλά γίνεται) θα είσαι πιο κριτικός απέναντι σε κάτι τέτοια και πιθανότατα δεν θα παρασυρθείς.

Ένας από τους σημαντικότερους σχολαστικούς φιλοσόφους του μεσαίωνα, ο Γουλιέλμος του Όκαμ, διατύπωσε τον περίφημο κανόνα που έμεινε έκτοτε να ονομάζεται “Occam’s razor”: do not multiply entities beyond necessity. Δηλαδή, μην πολλαπλασιάζεις τις οντότητες, πέραν του αναγκαίου. Ή αλλιώς: η απλούστερη και πιο «οικονομική» εξήγηση είναι συνήθως πλησιέστερα στην αλήθεια. Ας πούμε ότι ο Νεύτων κάθεται κάτω από τη μηλιά και του πέφτει ένα μήλο στο κεφάλι. Θα μπορούσε να σκεφτεί ότι ο Αδάμ απεφάσισε μετά από αιώνες να εκδικηθεί την αχόρταγη σύντροφό του και να την πετροβολήσει με μήλα· ή ότι διάβολοι και άγγελοι το ’ριξαν στο μηλοπόλεμο· ή ότι ο ατυχής πιτσιρικάς βαρέθηκε να έχει το μήλο στο κεφάλι του και το πέταξε στον Γουλιέλμο Τέλλο – και πλείστα όσα σενάρια. Όμως, καθένα από αυτά τα σενάρια προϋπέθετε δεκάδες άλλες παραμέτρους (Θεούς, διαβόλους, κοσμικές συνωμοσίες, χωροχρονικά άλματα) – στην προκειμένη περίπτωση, η πιο «οικονομική» ερμηνεία ήταν ο νόμος της βαρύτητας.

Στο αφιέρωμα της εφημερίδας Η Καθημερινή, «Επτά Ημέρες» (24-25 Δεκ. 2005) για τα τετρακόσια χρόνια από την έκδοση του μυθιστορήματος του Μιγκέλ δε Θερβάντες Ο χαρισματικός ιδαλγός Δον Κιχώτης της Μάντσα, Ιππότης της Ελεεινής Μορφής (Μαδρίτη 1605), διάβασα το κείμενο του συγγραφέα και μεταφραστή Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή «Ο Δον Κιχώτης είναι εδώ!» και στάθηκα στα ακόλουθα:

… ο Δον Κιχώτης εκφράζει το χαρακτηριστικό ενός κόσμου, που χωρίς την αποτυχία δεν έχει μέλλον.

Αν αυτό το χαρακτηριστικό ισχύει, τότε ο Δον Κιχώτης είναι απαραίτητος: αν δεν τον είχε γράψει ο Θερβάντες, κάποιος άλλος θα τον είχε γράψει. (σελ. 6, 4^η στήλη)

Από όσα γράφει ο Δρακονταειδής, πριν από το ανωτέρω παράθεμα, το χαρακτηριστικό που αναφέρει ισχύει, επομένως το μυθιστόρημα Δον Κιχώτης είναι απαραίτητο. Θα γραφεί. Από ποιον; Δεν έχει σημασία. «Κάποιος άλλος θα το είχε γράψει».

Όμως ο Δρακονταειδής συνεχίζει:

Εκείνο που καθιστά τον Δον Κιχώτη δημιούργημα του Θερβάντες και μόνο είναι ότι τα πρόσωπα του έργου είναι τρία: ο Δον Κιχώτης, ο Σάντσο Πάντσα και ο ίδιος ο Θερβάντες που […] ξέρει περί ποίου ο λόγος, αφού η ζωή του υπήρξε αρκούντως δονκιχωτική: […]

Αν κατανοώ τα λόγια αυτά, το μυθιστόρημα Δον Κιχώτης δεν θα μπορούσε να το έχει γράψει κανένας άλλος εκτός από τον Θερβάντες, είναι «δημιούργημα του Θερβάντες και μόνο». Μας λέει, δηλαδή, ο Δρακονταειδής ότι, παρ’ όλο που το μυθιστόρημα «εκφράζει το χαρακτηριστικό ενός κόσμου, που χωρίς την αποτυχία δεν έχει μέλλον» και επομένως κάποιος άλλος θα το είχε γράψει (αν, π.χ., σκοτωνόταν ο Θερβάντες στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, δεν θα άλλαζε και τίποτα, ο κόσμος θα ήταν ο ίδιος), το γεγονός είναι ότι αυτό το μυθιστόρημα είναι «δημιούργημα του Θερβάντες και μόνο» και κανένας άλλος δεν θα το είχε γράψει. Έχουμε εδώ μια πρόταση π και μία άλλη πρόταση όχι-π. Η σύζευξη αυτών απότελεί αντίφαση. Και ο αντιφατικός λόγος δεν μας λέγει τίποτα.

Με αφορμή τα ανωτέρω παραθέματα, θέλω να υποστηρίξω τη θέση ότι το μυθιστόρημα Δον Κιχώτης ουδείς άλλος θα μπορούσε να το έχει γράψει, εκτός από τον Θερβάντες. Γενικότερα, αν το χ είναι ένα έργο τέχνης και το ψ είναι ο δημιουργός του, τότε έχουμε τον ακόλουθο τύπο: Αν το χ είναι δημιούργημα του ψ, τότε η μη ύπαρξη του ψ συνεπάγεται τη μη ύπαρξη του χ. Θα ονομάσω τον τύπο αυτό «νόμο του αναντικατάστατου». Για να γίνω κατανοητός: Παραθυρόφυλλα, τραπέζια, σκαμνάκια και πιατοθήκες μπορεί να φτιάξει οποιοσδήποτε καλός ξυλουργός. Αν ένα συγκεκριμένο τραπέζι δεν το φτιάξει ο μαστρο-Γιώργος, θα το φτιάξει ο μαστρο-Μιχάλης, κι αν δεν το φτιάξει ο μαστρο-Μιχάλης, θα το φτιάξει ο μαστρο-Γρηγόρης, κι αν δεν το φτιάξει άνθρωπος, το φτιάχνουν και μηχανές. Η ύπαρξή του δεν εξαρτάται από την ύπαρξη ενός συγκεκριμένου ανθρώπου. Ουδείς αναντικατάστατος. Θα δώσω άλλο παράδειγμα: Στα μαθηματικά, η θεωρία του Διαφορικού Λογισμού (ΔΛ) διετυπώθη από τον Νεύτωνα, αλλά η σχέση μεταξύ της ύπαρξης του Καρτέσιου και της θεωρίας του ΔΛ δεν είναι αναγκαία. Η ύπαρξη της θεωρίας του ΔΛ δεν εξαρτάται εξ ανάγκης από την ύπαρξη του Νεύτωνα. Η θεωρία του ΔΛ μπορεί να υπάρξει και χωρίς τον Νεύτωνα κι αυτό γιατί, όπως λένε οι ιστορικοί των μαθηματικών, ο Λάιμπνιτς είχε διατυπώσει την ίδια θεωρία σχεδόν ταυτοχρόνως. Άλλο παράδειγμα είναι η θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος. Η ύπαρξή της δεν είναι αναγκαίως συνδεδεμένη με την ύπαρξη του Κοπέρνικου. Χιλιάδες χρόνια πριν από τον Κοπέρνικο, την είχε διατυπώσει ο Αρίσταρχος ο Σάμιος. Αλλά και στον τεχνολογικό τομέα έχουμε πάρα πολλές περιπτώσεις εφευρέσεων, των οποίων οι φερόμενοι ως εφευρέτες αμφισβητούνται. Πριν από αυτούς, άλλοι έκαμαν τις εφευρέσεις, χωρίς να υπάρχει κλοπή από τους μεταγενέστερους. Στα επιτεύγματα του νοός, δεν ισχύει ο νόμος του αναντικατάστατου τον οποίον ανέφερα για την περίπτωση των δημιουργημάτων των καλών τεχνών. Αν, π.χ., ο Αϊνστάιν δεν διετύπωνε τη θεωρία της σχετικότητας, αργά ή γρήγορα θα τη διετύπωνε κάποιος άλλος επιστήμονας. Αλλά, απ’ ό,τι γνωρίζω, δεν υπάρχουν περιπτώσεις δημιουργίας έργων τέχνης, π.χ., της ίδιας τεχνοτροπίας από διαφορετικούς δημιουργούς, χωρίς να γνωρίζει ο ένας τον άλλον. Αν δεν υπήρχε ο Βαν Γκογκ, οι πίνακές του δεν θα υπήρχαν, επειδή κανένας άλλος δεν θα ζωγράφιζε όπως αυτός. Αν δεν υπήρχε ο Καβάφης ή ο Κάλβος, κανένας δεν θα έγραφε ποιήματα όπως αυτοί. Έχουμε, βεβαίως, μιμητές των ποιημάτων τους και μάλιστα τόσο καλούς που βραβεύονται κιόλας, τα έργα τους όμως είναι μιμήματα πρωτοτύπων.

Η Άννα δεν ήταν από τις γυναίκες που τις προσέχεις με την πρώτη ματιά – ούτε και με τη δεύτερη, εδώ που τα λέμε, αν ήταν στην παρέα καμιά από εκείνες τις εντυπωσιακές. Αλλά, αν την πετύχαινες την ώρα που μιλούσε, βρε δεν πα’ να ’ταν κι η Σκλεναρίκοβα δίπλα της, όλα τα βλέμματα καρφώνονταν πάνω της. Λες κι η φωνή της είχε τη δύναμη να υπνωτίζει· την κοιτούσες και τότε ανακάλυπτες ότι ήταν όμορφη με τον τρόπο της, ότι είχε κάτι ιδιαίτερο, που δεν μπορούσες να εντοπίσεις στα χαρακτηριστικά της ή στον αέρα της ή στα χέρια της που τα κουνούσε διαρκώς όταν μιλούσε.

Αυτό το «κάτι» ήταν που έκανε το Γιώργο να νευριάσει όταν την πρωτογνώρισε. Γιατί, τον κράτησε καθηλωμένο στη θέση του και δεν του έδωσε και ιδιαίτερη σημασία. Του χαμογέλασε βέβαια ευγενικά όταν τους σύστησαν, αλλά τα μάτια της πέρασαν από πάνω του χωρίς να σταματήσουν ούτε για τους τύπους.

Ο Γιώργος σε τέτοια δεν ήταν συνηθισμένος. Ομορφόπαιδο στα νιάτα του, και στα 47 του διεκδικούσε επαξίως τον τίτλο του «γόη». Είχε και κάτι το μάγκικο επάνω του, όχι υπερβολές, ίσα να φαίνεται ότι είναι παιδί της πιάτσας κι όχι κανένας φλώρος. Παιδί μάλαμα, έξω καρδιά, κιμπάρης που λέγανε οι παλιοί. Παντρεμένος από χρόνια, με δυο παιδιά στην εφηβεία, αλλά η αδυναμία, αδυναμία· μόλις έβλεπε γυναίκα εμφανίσιμη, έτρεχε πίσω της ο μπαγάσας. «Έτρεχε» - τρόπος του λέγειν. Δεν χρειαζόταν να κυνηγήσει γυναίκες ο Γιώργος, γιατί τον κυνηγούσανε αυτές. Έτσι να έρριχνε μια ματιά τριγύρω, έτοιμες να πέσουνε στα πόδια του. Το μόνο που είχε να κάνει, ήταν να διαλέξει με ποια θα πέρναγε τη νύχτα του – ή τις νύχτες του, αν τύχαινε να του αρέσει η ιστορία κι αν τα βρίσκανε και στο κρεβάτι. Από τότε που άρχισε να κυκλοφορεί στην πιάτσα, ζήτημα να ’μεινε μόνος του ένα-δυο μήνες συνολικά. Μπα, και πολύ λέω. Άσε, που αν λογάριαζες τον καιρό που ήτανε με δυο ή τρεις συγχρόνως (χώρια τη γυναίκα του), και ξεδίπλωνες το χρόνο γραμμικά, θα ’βγαινε πως ο Γιώργος ήταν μπλεγμένος στα ερωτικά πριν ακόμη γεννηθεί.

Αλλά, αν τον καλορωτούσες, το σκηνικό στο βάθος δεν του πολυάρεσε. Ναι, εντάξει, καλά περνούσε, όμως τον πείραζε που δεν ήτανε εκείνος ο κυνηγός. Δηλαδή, θα ’θελε να ’βρισκε καμιά «δύσκολη», κάποια που να μην του κάτσει με την πρώτη – να την πολιορκήσει, εκείνη να του αρνηθεί, αυτός πάλι να ξαναδοκιμάσει, να υπάρχει μια τελετουργία, βρε αδερφέ, ένα παιχνίδι, κι ύστερα, όταν εκείνη πια θα υπέκυπτε στην ερωτοτροπία, να έχει ο Γιώργος την αίσθηση ότι κέρδισε ένα τρόπαιο. Τη φάση «σε βλέπω-μου κάνεις-πηδιόμαστε» την είχε βαρεθεί. Και, κατά καιρούς, ονειρευόταν μια άλλη φάση, πιο «παλιομοδίτικη» - κουβεντούλα, αντιπαράθεση, να δείξει και η γκόμενα ότι αξίζει κάτι τι πέρα από το πήδημα, έτσι κι αλλιώς αυτό μπορούσες να το κάνεις με οποιαδήποτε («λυχνίας σβεσθείσης, πάσα γυνή ομοία» συνήθιζε να λέει ο Γιώργος, γιατί του άρεσαν οι αρχαίοι), αλλά με πόσες μπορούσες να έχεις μια επικοινωνία ουσιαστική; Μάταια. Όσο κι αν έψαχνε, τέτοια γκόμενα δεν έβρισκε. Αλλά μπορεί και να ’φταιγε που κυκλοφορούσε σε λάθος κύκλους.

Σε τέτοιον υπαρξιακό προβληματισμό βρισκότανε, την εποχή που μπλέχτηκε με την Άννα - 33 χρονών εκείνη, με πτυχία, διδακτορικά και ξένες γλώσσες δίδασκε σ’ ένα πανεπιστήμιο στη Γαλλία. Κοντοστάθηκε ο Γιώργάκης όταν το έμαθε – πού πάς να μπλέξεις, του είπανε κι οι άλλοι, ετούτη σε μασάει και σε φτύνει πριν προλάβεις ν’ ανοιγοκλείσεις τα μάτια σου, καμία σχέση με τις χαζογκόμενες που τραβιέσαι. Να το ακούσει πείσμωσε – ρε δεν πα’ να λέτε! Ποια γυναίκα μου αντιστάθηκε εμένα;

Η Άννα πάντως όχι. Δεν είχαν κλείσει βδομάδα γνωριμίας και ξύπνησε στην αγκαλιά του σε σουΐτα πολυτελούς ξενοδοχείου στο Σούνιο. Μόνο που έγινε κάπως περίεργα όλη η φάση. Γιατί η Άννα μπορεί να μην στάθηκε το «δύσκολο» κάστρο που ονειρευότανε ο μοιραίος εραστής, από την άλλη όμως «εύκολη» με την τρέχουσα σημασία του όρου δεν την έλεγες. Το ότι έπεσε στο κρεβάτι του, ήταν το λιγότερο, το ένιωθε ο Γιώργος. Εκεί που δεν μπορούσε να την πιάσει ήταν στην κουβέντα: όλο και του ξέφευγε, όλο και τον αποστόμωνε κι εκεί που νόμιζε ότι την είχε κατατροπώσει, του ’βγαινε από τ’ αριστερά και με δυο λέξεις τον αποτέλειωνε. Και το πιο παράξενο – σαν να ’τανε μέσα στο μυαλό του, λες κι ήξερε τι χορδές ν’ αγγίξει, τι λέξεις να ξεστομίσει για να τον κάνει να κρέμεται από τα χείλη της. Βρέθηκε, λοιπόν, ο Γιωργάκης εξαρτημένος από φιλολογικές συζητήσεις και αναλύσεις περί έρωτος και φιλοσοφίας.

Τυχεράκια, αυτή τη φορά σου ’φεξε, του λέγανε οι φίλοι του. Κοίτα μόνο μην αρχίσεις τις μαλακίες, γιατί η κοπέλα είναι εντάξει. Άμα τη γουστάρεις, να είσαι κύριος, ειδαλλιώς πες της το να τελειώνει το παραμύθι. Κύριος; Μόνο κύριος δεν ήταν ο Γιώργος, που μόλις η Άννα πήρε το αεροπλάνο για τη Γαλλία, ξαναγύρισε στις παλιές του συνήθειες – τσάρκες, γκομενίτσες, ξενύχτια και κραιπάλη. Και το καλοκαίρι που ξαναγύρισε εκείνη, το άλλαξε το ποίημα: είσαι εξαιρετική, της είπε, αλλά εγώ ρεμάλι, δεν σου αξίζω, δεν μπορώ να είμαι μονογαμικός. Η Άννα τον κοίταξε ανέκφραστη. «Και ποιος σου ζήτησε αποκλειστικότητα;» τον ρώτησε σιγανά, ανάβοντας με ήρεμες κινήσεις το τσιγάρο της. Έπαθε μπλακ-άουτ ο Γιωργάκης. «Ορίστε;» έκανε να ψελίσει, αλλά κατάφερε να παραμείνει ψύχραιμος. «Ναι, αλλά είμαι και της παλιάς σχολής», της είπε, «εγώ μπορώ να γυρίζω με άλλες, αλλά αυτό δεν ισχύει και για σένα· αν είμαστε μαζί, θα είσαι μόνο μαζί μου». Δεν μπορεί, τώρα θ’ αντιδράσει, σκέφτηκε. Αλλά η Άννα τον κοίταξε ίσα μες στα μάτια· «ωραία, βάλε εσύ τους όρους», του χαμογέλασε ανασηκώνοντας αδιάφορα τους ώμους.

Κατόπιν ωρίμου σκέψεως, τους έβαλε τους όρους. Να μείνουμε φίλοι, της ζήτησε. Τα μάτια της σκοτείνιασαν, μπορεί να βούρκωσαν κιόλας, αλλά πάλι δεν μπορούσε να πει με σιγουριά. Εντάξει, φίλοι. Η Άννα προσαρμόστηκε στα νέα δεδομένα. Του τηλεφωνούσε συχνά να μάθει νέα του (εκείνος πάλι, ποτέ δεν ανταπέδωσε) και όποτε βρισκόταν στην Ελλάδα, βγαίνανε και τα λέγανε σαν να είχαν κάνει μαζί φαντάροι. Ο Γιώργος ένιωθε άνετα μαζί της, την εμπιστευόταν, της έλεγε τα πάντα, ακόμη και τα ερωτικά του κι εκείνη τον άκουγε, αστειευόταν, τον πείραζε, προσπαθούσε να του βρει λύση στα προβλήματά του. Περνούσαν ώρες και ώρες μαζί – όλα ήρεμα κι ωραία, αλλά ο Γιώργος δεν ήταν και πάλι ευχαριστημένος. Κατά καιρούς τον έτρωγε τι κάνει στη Γαλλία, αν είναι μόνη της ή με κάποιον (γιατί η Άννα ποτέ δεν του μιλούσε για τέτοια), και σκεφτόταν μήπως βιάστηκε να ορίσει τη σχέση τους ως φιλική – αλλά, βέβαια, τις παλιές του τις συνήθειες δεν τις άφηνε.

Πέρασαν έτσι σχεδόν δυο χρόνια. Γενάρης του 2002, παραμονή που η Άννα θα έφευγε ξανά, βγήκανε για φαγητό με μια παρέα κι ύστερα, ενώ την πήγαινε στο σπίτι της –«ρε, δεν πάμε στο “Διόνυσο” να πιούμε ένα ουϊσκάκι;» Η Άννα δεν είχε αντίρρηση. Βρεθήκανε, λοιπόν, καθισμένοι με θέα τον Παρθενώνα κι ενώ μιλούσανε περί ανέμων και υδάτων, δεν αντέχει ο Γιώργος και της λέει ότι είναι η μόνη γυναίκα στη ζωή του. Έχασε το χρώμα της εκείνη, κόντεψε να λιποθυμήσει και τον κοίταξε προσπαθώντας να μαντέψει τη συνέχεια.

Αλλά συνέχεια δεν υπήρξε – τουλάχιστον όχι στα λόγια. Η σχέση ξαναέγινε ερωτική – ο θεός να την κάνει σχέση, αφού η Άννα έλειπε κι ο Γιώργος ξενοπηδούσε. Και ο άτιμος, δεν παρατούσε τις άλλες ούτε όταν εκείνη ερχόταν (κι ερχόταν συχνά, Κολιάτσου-Παγκράτι το ’χε κάνει το «Ντε Γκωλ»-«Βενιζέλος»). Κύλησε έτσι ένας χρόνος, και αρχές του 2003 του λέει η Άννα ότι θα έχει εκπαιδευτική άδεια για ένα εξάμηνο και θα είναι στην Αθήνα. Χάρηκε εκείνος, «ωραία, έτσι θα βλεπόμαστε σαν άνθρωποι» - σχετικό κι αυτό, γιατί πάνω στο τρίμηνο, άρχισαν τα επαγγελματικά ταξίδια και οι ανειλημμένες υποχρεώσεις και τα «δεν μπορώ, η γυναίκα μου κάτι υποψιάζεται κι έχει βάλει να με παρακολουθούν». Έκανε υπομονή η Άννα, δε βαριέσαι η κρίση της μέσης ηλικίας είναι, θα του περάσει, αλλά ο Γιώργος γινόταν όλο και πιο απόμακρος. Όταν βρίσκονταν οι δυο τους και συζητούσαν ήταν όλα μέλι-γάλα, μόλις πήγαινε το σκηνικό να γίνει πιο ερωτικό, εκείνος κουμπωνόταν. Ωραία, σκέφτηκε η Άννα, καιρός να τελειώνει το αστείο. Κανονίζει να βγούνε το βράδι για να τα ξεκαθαρίσουν σε ουδέτερο έδαφος και με τα πολλά ο Γιώργος της λέει ότι θέλει να χωρίσουν – θέλω να τα ξαναβρώ με τη γυναίκα μου, είναι και τα παιδιά στη μέση, βλέπεις, και εντάξει, έκανα ό,τι έκανα, αλλά δεν είμαι και κανένα τζόβενο, έφτασα στα 50, καιρός να σοβαρευτώ. Εντάξει, κατανοητό, του λέει κι αυτή, δεν υπήρχε λόγος να γίνει όλη αυτή η παράσταση, γιατί δεν το έλεγες, έτσι κι αλλιώς πρωτίστως είμαστε φίλοι. Ναι, φίλοι, λέει κι ο Γιώργος και θα ήθελα να παραμείνουμε, αν αυτό δεν σου είναι δύσκολο, βέβαια.

Δύσκολο της ήταν, αλλά δεν του το αρνήθηκε. Είτε επειδή του είχε αδυναμία είτε επειδή επέμενε να βλέπει μόνο τα καλά του στοιχεία, ξανάγινε η «καλύτερή του φίλη». Οι συναντήσεις τους αραίωσαν, αλλά κρατούσαν επαφή. Κι αυτή τη φορά, ο Γιώργος ήταν που την αναζητούσε πιο συχνά καθώς, μετά το χωρισμό τους, πέρασε μια μεγάλη περίοδο κρίσης. Δεν μπορούσε να ξαναγυρίσει στην παλιά του ζωή, δεν μπορούσε να είναι μόνος, είχε ξεμείνει από φίλους, δεν ήξερε τι ήθελε, τι ζητούσε και πού θα κατέληγε. Στάθηκε πλάι του η Άννα, μιλούσανε πάλι με τις ώρες στο τηλέφωνο, του τράβηξε και κανα-δυο βρισίδια που πέρασε τη ζωή του μέσα στην επιπολαιότητα και στο χαβαλέ για να κρύβεται από τα προβλήματά του κι ύστερα έρριχνε τις ευθύνες στους άλλους, μέχρι που μεσήλικα πλέον τον πιάσανε τα υπαρξιακά περί νοήματος ζωής. Θες οι κατσάδες της, θες ότι άρχισε το μυαλό του να πήζει, ήρθε κι έστρωσε ο Γιώργος. Πήρε μεγάλες αποφάσεις, έκανε τις επιλογές του, σοβαρεύτηκε με δυο λόγια και ανέλαβε τις ευθύνες του και τον έλεγχο των καταστάσεων. Με τη γυναίκα του χώρισε (έτσι κι αλλιώς, ο γάμος ήταν συμβατικός σχεδόν από τον πρώτο χρόνο, άλλο που εκείνος είχε βολευτεί), έπιασε δικό του σπίτι και εδήλωσε έτοιμος να ζήσει στο εξής ουσιαστικά. Και καθώς αναθεωρούσε εκ βάθρων τη ζωή του, έπεσε και στο κεφάλαιο «Άννα». Μετά από καμιά δεκαριά μέρες εθελούσιου αποκλεισμού στους τέσσερις τοίχους και αυστηρής αυτοκριτικής, κατέληξε ότι ήταν ο μεγαλύτερος μαλάκας του κόσμου που την έχασε. Και αποφάσισε να επανορθώσει. Την παίρνει τηλέφωνο – μεθαύριο θα είμαι στην Αθήνα, του λέει, έρχομαι για ένα συνέδριο και θα τα πούμε από κοντά.

Μετρούσε ο Γιώργος τις ώρες και τα δευτερόλεπτα και αργά το απόγευμα της Κυριακής γυαλίζει το αμάξι, ντύνεται, στολίζεται, και γραμμή για την «Αίγλη». Βλέπει πως το τραπέζι που συνήθως κάθονταν δεν ήτανε πιασμένο – καλό σημάδι. Κάνει ν’ ανάψει το τσιγάρο του και με την άκρη του ματιού τη βλέπει. Της γνέφει «εδώ είμαι», τον χαιρετά κι αυτή χαμογελώντας και κάτι λέει σ’ έναν ψηλό που βαδίζει δίπλα της. Ποιος διάολος είναι πάλι αυτός, αναρωτιέται ο Γιώργος και σύντομα η απορία του λύνεται: από δω ο Κόλιν, συνάδελφος από την Αγγλία και καλός φίλος, από δω ο Γιώργος, ο φίλος μου που σού ’λεγα. Δεν του καλάρεσε του Γιώργου η εξέλιξη, αλλά δεν μπορούσε να κάνει και τίποτα. Είπε να φερθεί πολιτισμένα, στο κάτω-κάτω, ξένος ήταν ο τύπος, συνάδελφος της Άννας, ας του δείξουμε το καλό μας πρόσωπο. Δεν ήταν και πολύ δύσκολο, εδώ που τα λέμε, γιατί ο Κόλιν μόνο Άγγλος δεν έμοιαζε. Καστανά μαλλιά, σκούρα πράσινα μάτια, ωραίος άντρας ακόμη και για τα ξινισμένα μάτια του Γιωργάκη, μιλούσε τα ελληνικά άπταιστα (η προγιαγιά μου ήταν ελληνίδα, του εξήγησε, και όλοι στο σπίτι ξέρουμε ελληνικά, η μάνα μου τα ’μαθε από τη μάνα της κι ο πατέρας μου σπούδασε κλασική φιλολογία) και το ταμπεραμέντο του ήταν μεσογειακό. Με δυο λόγια, αν ήταν αλλιώς τα πράγματα, ο Γιώργος επιστήθιο φίλο θα τον έκανε τον Άγγλο. Όμως, ήταν στη μέση η Άννα. Και παρ’ όλο που οι δυο τους φέρονταν διακριτικά, ο Γιώργος κατάλαβε πως κάτι έτρεχε μεταξύ τους. Κάποια στιγμή που ο Κόλιν τους άφησε για να μιλήσει στο τηλέφωνο, δεν αντιστάθηκε στον πειρασμό και τη ρώτησε· κι η Άννα του είπε πως ναι, ήταν μαζί εδώ και δυο μήνες.

Μαρτύριο ήταν η βραδιά. Γύρισε ο Γιώργος στο σπίτι τσακισμένος. Έβαλε μπροστά του τη μπουκάλα το ουΐσκι κι έγινε λιώμα. Κι εκεί γύρω στα ξημερώματα ρίχνει ένα κλάμα, και δος του να βρίζει τον εαυτό του που είχε την Άννα και την έχασε για να του την πάρει ο Άγγλος ο ξενέρωτος κι άλλες τέτοιες ασυναρτησίες. Ξύπνησε αργά το απόγευμα με ένα κεφάλι πιο βαρύ από το φορτίο που σήκωνε στους ώμους του ο Άτλαντας και στην καρδιά του να χάσκει το Γκραν Κάνυον. Κι όχι τίποτε άλλο, είχανε κανονίσει να βρεθούν για φαγητό το βράδι, μετά το συνέδριο. Α, όλα κι όλα: ό,τι κι αν ένιωθε, έπρεπε να σταθεί κύριος – αυτό της το χρωστούσε.

Διάβασε ο Ξυλουργός το κείμενό μου για τις ταινίες καταστροφής και τον «πόλεμο εναντίον των βαρβάρων» και μου είπε ότι, πριν από πολλά χρόνια, επί προεδρίας Κάρτερ, είχε στείλει στον Πρόεδρο την ακόλουθη επιστολή, επηρεασμένος από την εκστρατεία του υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η επιστολή δημοσιεύτηκε επίσης σε εφημερίδα μεγάλης κυκλοφορίας νοτιοδυτικής πολιτείας των Η.Π.Α. Το κείμενο έχει ως εξής:

Change in Declaration Needed

Now, that President Carter has made himself the champion of human rights, it is time, I believe, that a certain expression found in the Declaration of Independence be deleted or changed because it is insulting to the humanity of the Indian people or rather it degrades them to the level of wild beast, it reduces them to a subhuman level and thus denies that the Indian people could have any human rights.

The representatives of the United States of America write in the second paragraph of the great document the world famous statement:

“We hold these Truths to be self-evident, that all Men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienabale Rights, that among these are Life, Liberty, and the Pursuit of Hapiness”.

But they also write towards the end of the document:

“He (the then King of Great-Britain) has excited domestic Insurrection amongst us, and has endeavoured to bring on the Inhabitants of our Frontier, the merciless Indian Savages, whose known Rule Warfare, is an undistinguished Destruction, of all Ages, Sexes and Conditions.”

The expression “the merciless Indian Savages” and especially the word “Savages” must be deleted from this document which stresses most emphatically that “All Men are created equal”. I want to believe that the representatives of the United States of America did believe that the Indian people are Men, that they are Human Beings, but in their eagerness to declare thes the “United Colonies are, and of Right ought to be, FREE AND INDEPENDENT STATES” used an unfortunate expression.

I do believe that the People of the United States of Amreica must now, through an Act of Congress, change this unfortunate expression.

Μεταφράζω:

Αναγκαία αλλαγή στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας

Τώρα που ο Πρόεδρος Κάρτερ αναγόρευσε εαυτόν σε υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, είναι πιστεύω καιρός να εξαλειφθεί ή να αλλάξει μια συγκεκριμένη έκφραση στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Η έκφραση αυτή είναι προσβλητική για την ανθρώπινη υπόσταση των Ινδιάνων ή μάλλον τους υποβιβάζει στο επίπεδο των άγριων θηρίων και τους κατατάσσει στο επίπεδο του υπανθρώπου, συνεπώς αρνείται ότι οι Ινδιάνοι θα μπορούσαν να έχουν ανθρώπινα δικαιώματα.

Οι αντιπρόσωποι των Η.Π.Α. γράφουν στη δεύτερη παράγραφο του σημαντικού αυτού κειμένου την περίφημη δήλωση:

«Πιστεύουμε ότι αυτές οι Αλήθειες είναι αυταπόδεικτες, ότι όλοι οι Άνθρωποι έχουν γεννηθεί ίσοι, ότι είναι προικισμένοι από το Δημιουργό τους με συγκεκριμένα αναφαίρετα Δικαιώματα, ότι μεταξύ αυτών είναι η Ζωή, η Ελευθερία και η Επιδίωξη της Ευτυχίας.»

Αλλά, γράφουν επίσης προς το τέλος του κειμένου:

«Εκείνος [ο τότε βασιλιάς της Μεγάλης Βρετανίας] υποκίνησε εσωτερική Εξέγερση ανάμεσά μας και προσπάθησε να φέρει εναντίον των Κατοίκων των Συνόρων μας τους ανηλεείς Ινδιάνους Βαρβάρους, των οποίων ο γνωστός Νόμος του Πολέμου είναι η άνευ διακρίσεων Καταστροφή όλων των Ηλικιών, των Φύλων και των Συνθηκών.»

Η έκφραση «οι ανηλεείς Ινδιάνοι Βάρβαροι» και ιδιαίτερα η λέξη «Βάρβαροι» πρέπει να εξαλειφθεί από αυτό το κείμενο, το οποίο αποδίδει βαρύνουσα σημασία στο ότι «Όλοι οι Άνθρωποι έχουν γεννηθεί ίσοι». Θέλω να πιστεύω ότι οι αντιπρόσωποι των Η.Π.Α. πίστευαν πράγματι ότι οι Ινδιάνοι είναι Άνθρωποι, ότι είναι Ανθρώπινα Όντα, αλλά μέσα στην ενθουσιώδη τους ανυπομονησία να διακηρύξουν ότι «Οι Ηνωμένες Αποικίες είναι, και Δικαιωματικώς οφείλουν να είναι, ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΚΑΙ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ», χρησιμοποίησαν μιαν ατυχή έκφραση.

Πιστεύω ότι η κυβέρνηση των Η.Π.Α. πρέπει τώρα, με Νόμο στο Κογκρέσο, να αλλάξει αυτήν την ατυχή έκφραση.

Υπογραφή (Ο Ξυλουργός)

Διαρκούσης της πρωίμου θερινής ραστώνης, εδέχθημεν καταιγισμούς πυρών, διασταυρουμένων μάλιστα: από το blogspot.com και από το blogs.gr. Ευτυχώς, δηλαδή, γιατί χρειαζόμουν κάτι να με βγάλει από την ανεξήγητη κακοκεφιά μου. Και, μολονότι κατ’ αρχήν συμφωνώ πως δεν αξίζει ν’ ασχοληθεί κανείς, δεν αντιστέκομαι στον πειρασμό να ασκηθώ κι εγώ στα βέλη του λόγου. Διότι, επιπλέον, σας έχω πει (αν ενθυμούμαι) ότι δεν είμαι ανώτερος άνθρωπος και ότι αρνούμαι πεισματικώς να στρέψω και την άλλη παρειά.

Το πρώτο θέμα συζήτησης: τα blogs και τι κάνουμε σ’ αυτά και γιατί γράφουμε και τι επιδιώκουμε. Λοιπόν, εγώ δηλώνω ευθαρσώς ότι γράφω blog επειδή επιδιώκω λυσσωδώς να γίνω διάσημη, να βγαίνω στα πάνελ του Χαρδαβέλα, να αναλάβω το δελτίο του Σαββατοκύριακου στο Mega, να με γράφουν οι κοσμικές στήλες, να περάσω στην ειδησεογραφία του «Κους-Κους», να γίνω βουλευτής και να πάρω το Υπουργείο Πολιτισμού. Έχει κανείς πρόβλημα; Εννοείται ότι όλα αυτά θα γίνουν άμα τη εκδόσει του εκπληκτικού μου blog σε βιβλίο.

Το δεύτερο θέμα συζήτησης: η συνωμοσία του bloghood. Εννοείται ότι είμαστε όλοι παρατρεχάμενοι. Εννοείται ότι μας έχουνε μαντρωμένους. Εννοείται επίσης ότι η τριας Zouri-Godot-Mboy, βοηθούντος του sourfou παρέσυρε εμάς του νέους bloggers του πάλαι blogs.gr στην ακολασία (καλά, δεν διαβάσατε εκείνο το έμμετρο «Ενύπνιό» μου στο παλιό μου blog; Όχι; Κρίμα, γιατί νομίζω ότι τώρα πια δεν υπάρχει. Έχουν χαθεί όλα τα post του παρελθόντος Απριλίου). Λοιπόν, θάμπωσαν τα αδαή και αθώα μάτια μας με χάντρες και καθρεφτάκια (sorry, Godot, για το plagiarism), μας μέθυσαν σε ένα τρισάθλιο ουζερί, μας έταξαν λούσα, διαμαντικά, λιμουζίνες με σωφέρ και την κυριαρχία όλου του πλανήτη, μας μεταμόρφωσαν σε γουρούνια και μας έστειλαν στα Τάρταρα για να δούμε τι θα πάθουμε αν δεν πάμε μαζί τους, κι έτσι μας μάντρωσαν στο bloghood. Φυσικά, φροντίζουν να μας ταΐζουν καθημερινώς, για να μην πεθάνουμε, αλλά μέσα στο φαΐ κάτι βάζουν και η βούλησή μας ναρκώνεται.

Είπα να το ξεκινήσω έτσι το post, διότι τον παραλογισμό και την ανοησία δεν μπορείς να τ’ αντιμετωπίσεις ειμή μόνον με τα ίδια όπλα. Αλλά, δεν μπορώ να το συνεχίσω για πολύ, διότι εκνευρίζομαι. Ατυχώς, ο ανόητος δεν έχει αίσθηση του χιούμορ, δεν είναι πνευματώδης, και δεν έχει γούστο να κάνεις πλάκα με κάτι τέτοιους. Ή τουλάχιστον εγώ δεν διασκεδάζω.

Διάβασα, λοιπόν, διάφορα. Για κάτι «διαμάντια» που θα βρεθούν εδώ, για κάτι συνεισφορές στην πολιτισμική-πολιτική-αισθητική κλπ. αναβάθμιση της ελληνικής κοινωνίας ή απλώς του ελληνικού blogging, για κάτι ψήφους και monitor και διπλοψηφίες, για spam και τα παρόμοια κι ανάθεμα αν καταλαβαίνω. Τι στο διάολο είναι το monitor; Αγνοώ και δεν θέλω να μάθω, καθότι τόσον καιρό που δεν εγνώριζα μια χαρά ζούσα. Μετά μου εξήγησαν ότι βάσει του αριθμού των επισκέψεων και των αναγνώσεων (αυτά που λέμε, σημιτικώς ομιλούντες, «αναγνωσιμότητα» και «επισκεψιμότητα») αναδεικνύονται τα δημοφιλέστερα blogs και… Και τι; Θα πάρουμε το Νομπέλ Λογοτεχνίας; Το Πούλιτζερ; Άντε, το Blooker; Άντε και το πήραμε. Παρακάτω. Θα μας γράψουν οι εφημερίδες. Θα γίνουμε η ελπίς της ελληνικής λογοτεχνίας. Της ελληνικής δημοσιογραφίας. Της ελληνικής πολιτικής. Θα χτίσουμε την Ελλάδα του μέλλοντος. Και θα δείξουμε στους Τούρκους, στους Σκοπιανούς και στους Αλβανούς πόσα απίδια βάνει ο σάκος. Να μάθουν αυτοί να μας επιβουλεύονται. Άσε που θα αξιοποιήσουμε στο έπακρον τις γεωπολιτισμικές παραμέτρους της πατρίδος μας ως πυλώνες απόκτησης ισχύος. Αμ τι νομίζατε; Και, ενώ υπάρχουν αυτοί οι ευγενείς σκοποί και οι υψηλοί στόχοι, έρχονται κάποιοι ανεγκέφαλοι και μας το χαλάνε. Βάζουν το bloghood στο monitor. Βάζουν το monitor στην πρίζα. Και γίνεται βραχυκύκλωμα – τσαφ! Και χάνονται όλα. Δάκτυλος σκοτεινών δυνάμεων. Conjuratio Catilinae. Να συλληφθούν όλοι πάραυτα, να τους γίνει φάλαγγα και τσιφ για τα ξερονήσια.

Ναι, το γύρισα πάλι στην πλάκα. Λυπάμαι που δεν μπορώ να παραμείνω σοβαρή. Θα είναι που μεγάλωσα και έγινα αρκούντως κυνική. Κι επειδή έχω τα μυαλά που έχω, δεν ανέχομαι να μου κάνουν μάθημα. Κυρίως διότι δεν καταλαβαίνω και ποια είναι η ιδιότητα εκείνων που αναλαμβάνουν ερήμην μου το ρόλο του δασκάλου. Τους δασκάλους ΜΟΥ τους διαλέγω ΜΟΝΗ μου. Επιπλέον, επειδή έχω και τον παλιο-χαρακτήρα που έχω, με ενοχλεί αφάνταστα όταν ο άλλος είναι αγενής – αν όχι σ’ εμένα, στους φίλους μου. Αντιλαμβάνομαι την πιθανότητα να δημιουργηθεί πρόβλημα· δεν αντιλαμβάνομαι τον τόνο της παρατήρησης. Ένα φιλικό σχόλιο θα έκανε τη δουλειά του μια χαρά. Μια επιτακτική, ατέχνως ειρωνική αποστροφή, όχι.

Έχω πει και άλλοτε ότι στα blogs είμαστε οχυρωμένοι πίσω από την ανωνυμία μας. Μερικοί γνωριστήκαμε μεταξύ μας, κάνουμε παρέα, αναπτύξαμε φιλίες έξω από το δίκτυο. Αλλά εντός του δικτύου, τηρούμε τον κανόνα της ανωνυμίας. Η ανωνυμία όμως είναι επικίνδυνη. Διότι, μπορεί να σε οδηγήσει σε λάθος υποθέσεις για τoυς πραγματικούς Mboy, Nada, Sourfou, Zouri, Godot, Oistros, mmg, λίτσα, montresor κλπ. κλπ. Κάποιος από αυτούς μπορεί να είναι ο προϊστάμενός σου και να μην το ξέρεις. Ή μπορεί να είναι χαφιές της αστυνομίας. Ή ένας πάνσοφος γκουρού που βαρέθηκε τους διαλογισμούς στο Θιβέτ και κατέβηκε να παίξει με το Διαδίκτυο. Ή ο Θεός που σου κάνει πλάκα. Ή ο σχιζοφρενής δολοφόνος με το ηλεκτρικό πριόνι. Κοντολογίς, ας παίξουμε το παιχνίδι με τους όρους της ανωνυμίας και ας αφήσουμε κατά μέρος τις υποθέσεις για τα κίνητρα και τις φιλοδοξίες εκάστου.

Ξύπνησα με διάθεση μάλλον ζοφερή. Ή καλύτερα, αμφίσημη ως προς τον τελικό προορισμό: θα μπορούσε να με πιάσει μελαγχολία ή να καταλήξω σε ένα ξέσπασμα ασύγγνωστης αισιοδοξίας. Ακόμη ταλαντεύομαι. Το post του Nada έγειρε λίγο τη ζυγαριά προς την κατεύθυνση του ανέμελου – προσωρινώς. Επανήλθα στην αμφισημία. Και, ως συνήθως, κατέφυγα στον εξορκισμό της γραφής. Ξεκινάμε – και θα δούμε το αποτέλεσμα. Οι λέξεις ίσως οδηγήσουν κάπου. Αλλά μπορεί και όχι.

Οι λέξεις σπανίως οδηγούν κάπου. Εκτός αν έχεις να υποστηρίξεις μια θέση, να γράψεις ένα κείμενο απόψεων, κριτικής και τα παρόμοια. Στις άλλες περιπτώσεις, πελαγοδρομείς ματαίως. Λάθος: «πελαγοδρομώ» έπρεπε να γράψω· για μένα γράφω, όχι για όλους.

Άρχισα να γράφω εδώ και χρόνια. Από το γυμνάσιο. Τίποτε συγκεκριμένο. Ποιήματα, ιστοριούλες, σκέψεις. Αργότερα τα έκαψα όλα, ήταν ανοησίες έτσι κι αλλιώς, τα διάβαζα κι έλεγα «δεν είναι δυνατόν να τα πίστευα όλα αυτά, να τα ένιωθα». Αποφάσισα να γράφω μόνον έλλογα κείμενα – δηλαδή, κείμενα που δεν θα είχαν να κάνουν με την έκφραση συγκινησιακών καταστάσεων. Από τη θηλειά της λογοτεχνίας είχα ξεφύγει – την εξόρκισα κι αυτήν, τοποθετώντας την στο ανατομικό τραπέζι, ναρκώνοντάς την με ικανές ποσότητες αιθέρα πριν προχωρήσω σε λεπτές τομές, με την ακρίβεια νευροχειρουργού, κι ύστερα η στεγνή διάγνωση: η μελέτη, η κριτική, η αξιολόγηση. Τα υπόλοιπα – εκείνα για τα οποία δεν μας μιλούν ποτέ οι κριτικοί – θα έμεναν περιορισμένα στο χώρο του ιδιωτικού. Ο μυστικός κόσμος της ανάγνωσης, η ανάπλαση του σκηνικού, να ζεις στα κρυφά τη ζωή των ηρώων και μόνον εσύ να μπορείς να μιλήσεις με σιγουριά για τη σκοτεινή μανία του Άμλετ, να περιγράψεις σχεδόν ασθμαίνοντας τις έσχατες αναπνοές του Μάνφρεντ – επειδή ήσουν εκεί. Α, και το τελευταίο όραμα του Byron, το επιθανάτιο, στην υγρή κι αρρωστημένη άνοιξη του Μεσολογγιού.

Αποφάσεις που δεν τηρήθηκαν. Είχα βρει τον τρόπο να τις παραβιάσω. Επιστολές. Πολυσέλιδες και πάντα χειρόγραφες. Αρκετές με μολύβι, για να ξεθωριάσει η γραφή καθώς περνούν τα χρόνια. Χωρίς ποτέ να προσφωνώ τον παραλήπτη. Δεν ταχυδρόμησα καμία. Τις έδινα προσωπικώς. Δεν θυμάμαι πόσες έχω γράψει. Δεν θυμάμαι τι έχω γράψει. Δεν έχω κρατήσει αντίγραφα. Καμιά φορά αισθάνομαι πως έχω χάσει κομμάτια ολόκληρα του εαυτού μου έτσι. Ξέρω ότι εκείνοι που τις έχουν, τις κρατάνε ακόμη – κι ας έχουν περάσει χρόνια από τότε που τις πήραν. Εγώ, απολιθωμένη στο χρόνο και στη μνήμη άλλων. Δίκαια εκδίκηση: αν υπάρχω, θα υπάρχω ως κείμενο. Και θα υπόκειμαι στην παρερμηνεία.

Ένας μόνο κατάλαβε. Όταν ξέρεις τα τερτίπια της γραφής, τους ρητορικούς κανόνες, τα μυστικά των λέξεων, νιώθεις εγκλωβισμένος. Ποτέ δεν είσαι σίγουρος αν ξεφεύγεις από τις νόρμες του λόγου. Θα μπορούσα να γράψω ένα κείμενο που δεν με αντιπροσωπεύει καθόλου κι όμως όλοι να το θεωρήσουν εξαιρετικά εκφραστικό. Αλλά όταν μπορείς να ξεγελάσεις τους άλλους, μπορείς το ίδιο εύκολα να οδηγηθείς στην αυταπάτη, στην πλάνη. Και να γράφεις, σαν να ήσουν κάποιος άλλος. Κάποιος από τους ρόλους που υποδύθηκες διαβάζοντας. Οφηλία στα πρόθυρα της τρέλας, σκοτεινή λαίδη Μακμπέθ με τη λάμψη της παράνοιας, η Κλάρα στο προστατευμένο κελί του φρενοκομείου, η Άννα στα δίχτυα ενός ανάξιου Βρόνσκυ, η Gulnare δίπλα στο άψυχο σώμα του Lara, η Αστάρτη άφαντη ν’ αναδεύει τις τύψεις του Μάνφρεντ.

Χιλιάδες ζωές. Ανώφελο. Κανείς δεν θα τις πιστέψει. Let us go then, you and I. Ένας φίλος μου με βάφτισε «Κασσάνδρα» - όχι επειδή προφητεύω ζοφερά, αλλά επειδή κανείς δεν πιστεύει τα λόγια μου. Δεν απομένει παρά η προσδοκία του τελετουργικού φόνου από μιαν εξοργισμένη Κλυταιμνήστρα. Και ύστερα, μια απροσδόκητη ανάσταση στο μισοσαπισμένο σκηνικό του παροπλισμένου καραβιού: η Μαρίνα, κόρη του πρίγκηπος της Τύρου

What seas, what shores, what gray rocks and what islands

… what images return.

Αν στρέψουμε το βλέμμα μας από την ταυτότητα του σωτήρα στην πηγή της καταστροφής, θα καταλήξουμε σε διαπιστώσεις εξίσου ενδιαφέρουσες και ίσως περισσότερο σημαντικές, οι οποίες μάλιστα μας ανάγουν στο νοοτροπικό παρελθόν της αμερικανικής μυθολογίας, που σύμφωνα με τον Richard Slotkin, διαμορφώνεται τον καιρό των πουριτανών αποίκων.

Ξεκινώντας από το μοτίβο της φύσης ως καταστροφέα, πρέπει να σημειώσουμε πως ενσωματώνει δύο διαφορετικές και αντικρουόμενες στάσεις. Η φύση άλλοτε νοείται ως «οίκος του κακού», άρα ως εχθρός, και άλλοτε ως «κόρη του Θεού», άρα στο σκληρό της πρόσωπο αποδίδεται η ιδιότητα του τιμωρού. Αυτές οι αντικρουόμενες στάσεις και ο παράδοξος συμφυρμός τους ανιχνεύεται ήδη στη νοοτροπία των πουριτανών αποίκων του 17^ου αι. Οι άποικοι που εγκατέλειψαν το βρετανικό έδαφος, εγκαταστάθηκαν στη Β. Αμερική, έχοντας την πεποίθηση αφενός ότι αποτελούν μια νέα εκδοχή του εξόριστου Ισραήλ στη διεφθαρμένη Βαβυλώνα και αφετέρου ότι σ’ αυτήν την άγνωστη και άγρια χώρα θα έχτιζαν τη «νέα Εδέμ». Σε κάθε περίπτωση, η ανεξερεύνητη και άγνωστη φύση προέβαλε στα μάτια τους ως απειλητικός εχθρός. Δεν μπορούσαν να την αναγάγουν στην αντίληψη περί φύσεως που είχαν σχηματίσει ζώντας στην Ευρώπη. Βασισμένοι στα προστάγματα του βιβλίου της Γενέσεως, προσπάθησαν να την κυριεύσουν, να την υποτάξουν, ώστε να χτίσουν τους οικισμούς και αργότερα τις πόλεις τους. Στο βαθμό που η φύση αντιστεκόταν, ήταν εχθρός· στο βαθμό που δυσκόλευε τη δημουργία της «Νέας Εδέμ», ήταν μια διαβολική δύναμη· και τα «άγρια τέκνα της», οι Ινδιάνοι ιθαγενείς, ήσαν οι ενσαρκώσεις του ίδιου του διαβόλου. Αυτοί οι βάρβαροι ειδωλολάτρες που, για τα δεδομένα των πουριτανών, ζούσαν χωρίς κοινωνικούς θεσμούς και ιεραρχία, χωρίς ιερά μυστήρια και ηθικούς κανόνες, αποτελούσαν κίνδυνο και για το κοινωνικό μοντέλο των αποίκων και για την ίδια τους την ηθική. Οι φόβοι των πουριτανών για την πιθανότητα να διαφθαρούν τόσο από την κοινωνική όσο και από τη σεξουαλική ελευθεριότητα των Ινδιάνων, αντικατοπτρίζονται στις λεγόμενες «αφηγήσεις αιχμαλωσίας», που κυκλοφορούσαν τον 17^ο αι. και σταδιακά διαμόρφωσαν τα βασικά ιδεολογικά και αφηγηματικά μοτίβα, τα οποία πέρασαν αργότερα σε άλλα είδη λαϊκής λογοτεχνίας (λ.χ., στις πειρατικές ιστορίες και στις ιστορίες western), στον κινηματογράφο και στα κόμικς. Σ’ αυτές τις αφηγήσεις, παρουσιάζεται η ιστορία ενός αποίκου (συνήθως γυναίκας) που αιχμαλωτίζεται από τους Ινδιάνους, υφίσταται διάφορα βασανιστήρια (με κυριότερο την απειλή του βιασμού) και στο τέλος απελευθερώνεται και επιστρέφει στον οικισμό, έχοντας συνειδητοποιήσει ότι η περίοδος της αιχμαλωσίας ήταν μια θεϊκή δοκιμασία. Στόχος αυτής της δοκιμασίας ήταν να καταλάβει ο αιχμάλωτος ότι ο πρότερος βίος του τον απομάκρυνε από το Θεό· η δοκιμασία ουσιαστικά τον οδηγεί στην πνευματική αναγέννηση και στην υιοθέτηση αγνότερης ζωής και θερμότερης πίστης.

Απηχήσεις αυτής της νοοτροπίας είναι έκδηλες στις ταινίες καταστροφής. Ήδη στις ταινίες western – αλλά όχι μόνο σ’ αυτές – παρουσιάζεται το εχθρικό πρόσωπο της φύσης στις ανθρώπινες προσπάθειες και δημιουργίες. Η υπογράμμιση αυτού του εχθρικού προσώπου συνιστά το τέλειο άλλοθι για την απρόσκοπτη εφαρμογή των πρώιμων καπιταλιστικών σχεδίων: ας εξαπλωθούμε, καταστρέφοντας τη φύση, πριν προλάβει να μας καταστρέψει εκείνη· oύτε ή άλλως, αυτή η συμπεριφορά ήταν απολύτως μέσα στο πνεύμα του προτεσταντισμού.

Σε όλες σχεδόν τις μυθολογίες υπάρχει το μοτίβο της καταστροφής του κόσμου, η οποία μάλιστα σηματοδοτεί τη μετάβαση σε μια νέα πραγματικότητα, ενδεχομένως και σε μια νέα οντολογία. Κάπως έτσι, με μια καταστροφή, τελείωσε η λεγόμενη «εποχή του σιδήρου» στην αρχαία ελληνική μυθολογία, αφού ο Δίας, εξοργισμένος από την απόλυτη ηθική παρακμή του ανθρώπινου γένους, απεφάσισε να το εξαφανίσει με τον φοβερό του κεραυνό· το έργο ολοκλήρωσε ο κύριος των υδάτων, ο Ποσειδώνας, προκαλώντας έναν συντριπτικό κατακλυσμό. Παρόμοιες ιστορίες διαβάζουμε και στο βαβυλωνιακό Έπος του Γιλγαμές, όπου επίσης απαντά το μοτίβο του κατακλυσμού, αλλά και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου μεταξύ άλλων καταστρέφονται τα Σόδομα και τα Γόμορρα με φωτιά και καταποντισμό, και ολόκληρη η γη με τον κατακλυσμό του Νώε. Εξίσου καταστροφική είναι βέβαια και η ατμόσφαιρα της Αποκάλυψης· οι επτά σάλπιγγες, το θηρίο, η τελική μάχη στην πεδιάδα του Αρμαγεδδώνος συγκροτούν μια εικονογραφία που έμεινε να ονομάζεται «αποκαλυψιακή», όχι μόνο επειδή χαρακτηρίζεται από εξαιρετική βιαιότητα αλλά κυρίως επειδή συνδέθηκε με τη χριστιανική εσχατολογία.
Με αυτά τα δεδομένα, δεν θα έπρεπε να μας εκπλήττει το γεγονός ότι το θέμα της καταστροφής είναι αρκετά προσφιλές στην τέχνη, όχι μόνο των τελευταίων αιώνων. Και αν στη μυθολογική ή τη θρησκευτική παράδοση προσμετρήσουμε τις συλλογικές αντικειμενικές εμπειρίες – λ.χ. τη Μαύρη Πανώλη του μεσαίωνα, τους αλλεπάλληλους πολέμους, το πυρηνικό ολοκαύτωμα στη Χιροσίμα, αλλά και φυσικά γεγονότα όπως οι σεισμοί και οι ηφαιστειακές εκρήξεις – αντιλαμβανόμαστε ότι το πεδίο έμπνευσης διευρύνεται ακόμη περισσότερο.

Παρ’ όλο που η καταστροφή είναι θέμα οδυνηρόν και φθαρτικόν, η ένταξή της στην τέχνη είναι επίσης εύλογη. Πέραν του ότι παρέχει στους καλλιτέχνες την ευκαιρία για δραματικές εντάσεις και για ενδιαφέρουσες ψυχογραφήσεις των χαρακτήρων, αποτελεί πρόσφορο υλικό για την επίτευξη της κάθαρσης – όπως κι αν ερμηνευτεί τελικά αυτός ο πολυσυζητημένος όρος. Άλλωστε, στην «καλλίστη τραγωδία» κατ’ Αριστοτέλη, κεντρική θέση κατέχει η καταστροφή του τραγικού ήρωα, σε βιολογικό ή ψυχολογικό επίπεδο· εξ αυτού, η μετάβαση από το ατομικό μαρτύριο στην απειλή της συλλογικής εξαφάνισης δεν είναι τόσο δύσκολη. Επιπλέον, ούτε η αισθητική απόλαυση οδυνηρών θεμάτων είναι τόσο σύγχρονη όσο υποθέτουμε. Μπορεί ένα από τα προσφιλή παραδείγματα των αισθητικών φιλοσόφων να είναι οι λυρικές περιγραφές του Galeazzo Ciano, για τους βομβαρδισμούς της Αβησσυνίας, όμως αντίστοιχης ποιότητας είναι ορισμένα κείμενα του Τερτυλλιανού ή του Αγίου Βερνάρδου για τα τερατώδη γλυπτά κάποιων μοναστηριών ή για τις απεικονίσεις των φρικτά παραμορφωμένων σωμάτων των μαρτύρων.

Σε κάθε εποχή και σε κάθε περίπτωση, το θέμα της καταστροφής συνδέεται με ένα πλέγμα θρησκευτικών, πολιτικών και φιλοσοφικών ιδεών αντιλήψεων και στάσεων. Ο Νίκος Καζαντζάκης, λ.χ., που χρησιμοποιεί συχνότατα εικόνες καταστροφής στο έργο του, έχει δηλώσει πλείστες όσες φορές την πεποίθησή του ότι ο παλαιός κόσμος πρέπει να εξαφανιστεί και στη θέση του να δημουργηθεί ένας καινούριος, μια πεποίθηση που, εν προκειμένω, οφείλεται στη θητεία του συγγραφέα στο νιτσεϊσμό και στην ιδεολογία της κομμουνιστικής επανάστασης και που απηχεί, εν πολλοίς, την κοινή αίσθηση πολλών συγχρόνων του καλλιτεχνών, στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Με την ανακοίνωσή μου θα αναφερθώ στο θέμα της καταστροφής στον αμερικανικό κινηματογράφο, επιχειρώντας να διερευνήσω τόσο τις θεωρητικές και νοοτροπικές του προϋποθέσεις όσο και το ειδικό ιδεολογικό του βάρος.

Σύμφωνα με τους μελετητές της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας, η «χρυσή εποχή» των ταινιών καταστροφής ήταν η δεκαετία του 1970. Παρ’ όλο που μοτίβα και εικόνες καταστροφής απαντούν βεβαίως και μάλιστα συχνά σε παλαιότερες ταινίες, στη δεκαετία του 1970 διαμορφώνεται ένα νέο θεματικό είδος ταινιών, όπου ο πυρήνας της πλοκής είναι ακριβώς μια καταστροφική δύναμη, συνήθως – αλλά όχι πάντα – φυσικής προελεύσεως: σεισμοί, τυφώνες, φωτιές, τσουνάμι, ηφαίστεια, καρχαρίες – αλλά και αεροπλάνα έτοιμα να συντριβούν σε πυκνοκατοικημένες μεγαλουπόλεις. Αναφέρω ενδεικτικά τις ταινίες The Poseidon Adventure (1972), που αναφέρεται σ’ ένα καταστροφικό τσουνάμι, Towering Inferno (1974), που επικεντρώνεται στην πυρκαγιά ενός ουρανοξύστη στο Σαν Φρανσίσκο, Earthquake (1974), που θεματοποιεί ένα σεισμό, ο οποίος απειλεί να ισοπεδώσει το Λος Άντζελες, και Airport (1970), που εξιστορεί την πιθανότητα συντριβής ενός αεροπλάνου σ’ ένα μητροπολιτικό κέντρο· όμως, η αναμφισβήτητη επιτυχία της δεκαετίας ήταν η ταινία Jaws (1975) – γνωστό στα ελληνικά με τον τίτλο Τα σαγόνια του καρχαρία. Η επιτυχία των ταινιών φαίνεται και από το γεγονός ότι σύντομα γυρίστηκαν τρεις συνέχειες για την ταινία Airport, μία για το Poseidon Adventure και τρεις για τα Σαγόνια του καρχαρία, που έτσι επιβιώνει και στη δεκαετία του 1980, όταν πια το ενδιαφέρον για τις ταινίες καταστροφής προσωρινώς υποχωρεί. Στη δεκαετία του 1990, παρατηρείται μια απρόσμενη αναβίωση. Πιθανότατα, η ταινία που θυμόμαστε περισσότερο από εκείνη την εποχή να είναι ο Τιτανικός (1997)· ωστόσο υπήρξαν κι άλλες, νομίζω σημαντικότερες από ιδεολογικής απόψεως: αναφέρω ενδεικτικά τις ταινίες Twister (1996), για έναν καταστρεπτικό τυφώνα στις μεσοδυτικές πολιτείες, Dante’s Peak (1997), για την έκρηξη ενός ηφαιστείου, Asteroid (1997), όπου ένας τεράστιος αστεροειδής απειλεί να εξαφανίσει τη γη, και Armageddon (1998), όπου η απειλή καταστροφής προέρχεται από έναν μετεωρίτη. Προχωρώντας στον αιώνα μας, θα σημείωνα την ταινίες End of Days (1999), Left Behind (2000) και Ο πόλεμος των κόσμων(2005) · στις δύο πρώτες είναι περισσότερο έκδηλη η αποκαλυψιακή ατμόσφαιρα, γεγονός που σχετίζεται βέβαια με την έλευση της νέας χιλιετίας· η τρίτη, που βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Ηerbert George Wells (1898), είναι επιστημονικής φαντασίας και αναφέρεται στην εισβολή εξωγήινων στη γη.

Εκτός από τις ταινίες καταστροφής, όμως, ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι ταινίες που, χωρίς να ανήκουν στο συγκεκριμένο είδος, ενσωματώνουν το ίδιο θέμα και τις ίδιες εικόνες. Ταινίες όπως Ράμπο, Πολύ σκληρός για να πεθάνει, Ο Εξολοθρευτής, Πλατούν, Αποκάλυψη τώρα, για να περιοριστώ σ’ αυτές, παρουσιάζουν στο θεατή δεκάδες εικόνες σφαγών, ερημωμένων τόπων, πυρπολημένων πόλεων και χωριών. Παρ’ όλο που τέτοιες ταινίες συνήθως δεν συμπεριλαμβάνται στη μελέτη του θέματος της καταστροφής – για το λόγο ότι το πεδίο έρευνας θα κάλυπτε σχεδόν με τα 2/3 της αμερικανικής κινηματογραφικής παραγωγής – θεωρώ ότι πρέπει να τις λάβουμε υπόψη προκειμένου να διερευνήσουμε πληρέστερα τη θεματοποίηση της καταστροφής και την ιδεολογική της λειτουργία.

Με αυτά τα δεδομένα, μπορούμε νομίζω να προχωρήσουμε σε μια πρώτη τυπολογία, με κριτήριο το ποιος είναι ο φορέας της καταστροφής σε κάθε περίπτωση. Στις ταινίες καταστροφής, αυτός ο φορέας είναι πρωτίστως η φύση και δευτερευόντως μια εξωγήινη δύναμη, ενώ στις πολεμικές ταινίες ή τις ταινίες δράσης προβάλλεται κυρίως ο άνθρωπος ως καταστροφέας, και μάλιστα με δύο διαφορετικές ιδιότητες: εκείνη του κακού εχθρού (λ.χ., στο Pearl Harbor) κι εκείνη του εκδικητή-τιμωρού (λ.χ., στο Ράμπο). Παρά τις διαφοροποιήσεις τους ως προς την πηγή της καταστρεπτικής δύναμης, όλες οι ταινίες, είτε είναι πολεμικές είτε δράσης είτε καταστροφής, έχουν ένα σημαντικό κοινό χαρακτηριστικό: εκείνοι που καλούνται ν’ αντιμετωπίσουν και κατά κανόνα να αποτρέψουν την καταστροφή δεν είναι οι κρατικοί φορείς ούτε οι αρμόδιες υπηρεσίες, αλλά ένας πολίτης ή μια ομάδα πολιτών. Η επαπειλούμενη καταστροφή ουσιαστικά αναδεικνύει την ανικανότητα του (δημοκρατικού) κράτους, την αδυναμία της ηγεσίας και τη διαφθορά φορέων και θεσμών, προβάλλοντας παράλληλα ως «σωτήρες» ανθρώπους που περιφρονούν τις κρατικές αρχές, τους θεσμούς και τους κανόνες. Σε πρώτο επίπεδο, η καταστροφή επέρχεται επειδή οι αρμόδιες αρχές δεν έκαναν καλά τη δουλειά τους: λ.χ., στο Towering Inferno, ο ουρανοξύστης παραδίδεται στις φλόγες, επειδή οι κατασκευαστές παρέβλεψαν τα συστήματα ασφαλείας, για να διευρύνουν το περιθώριο του κέρδους τους· στο Jaws, οι αρχές του νησιού Amity δεν ειδοποιούν τους τουρίστες για την επίθεση του καρχαρία, για να μην προκαλέσουν κρίση στην τοπική οικονομία· στο Armageddon, η ΝΑSA αδυνατεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του μετεωρίτη επειδή δεν έχει ούτε τα απαιτούμενα κονδύλια ούτε το απαιτούμενο προσωπικό. Αλλά, εκεί που αποτυγχάνει το κράτος, τη λύση δίνει ο πολίτης: ο αστυνόμος Martin Brody στο Jaws, o ηφαιστειολόγος Harry Dalton στο Dante’s Peak, ο μηχανικός γεωτρήσεων Harry Stamp στο Armageddon.

Αυτή η βασική αντίθεση ανάμεσα στη συλλογική ανεπάρκεια του κράτους και στην ατομική ικανότητα ενός πολίτη αποτελεί το σταθερότερο ίσως χαρακτηριστικό της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας· άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι ο υπεράνθρωπος ήρωας, σε κάθε πιθανή του εκδοχή, εξακολουθεί να κυριαρχεί στις Η.Π.Α., ενώ στην Ευρώπη έχει κλείσει τον κύκλο του εδώ και δεκαετίες. Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί μήπως αυτή η βαθιά δυσπιστία προς την εξουσία, που διαρκώς επανέρχεται στις αμερικανικές ταινίες, εν τέλει λειτουργεί ως δικλείδα ασφαλείας και εγγυάται τη μακροημέρευση και την κυριαρχία του συστήματος. Ο φιλόσοφος της μαζικής κουλτούρας Slavoj Zizek απαντά καταφατικά, λέγοντας «Εκείνο που με γοητεύει στις ταινίες καταστροφής είναι ότι οι περιστάσεις του τεράστιου αφανισμού ξαφνικά επιφέρουν την κοινωνική συνεργασία». Για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του κριτικού Anthony Kaufman, εκείνο που προβάλλεται ως πρότυπο σε τέτοιες ταινίες είναι το αναμφισβήτητο πνεύμα πολιτών, που μέχρι χτες ήσαν παντελώς άσχετοι μεταξύ τους, να συνεργαστούν για να κρατήσουν ζωντανό το Αμερικανικό Όνειρο. Ας σημειωθεί ότι η εμφάνιση και η επιτυχία των ταινιών καταστροφής συμπίπτει με περιόδους που η αμερικανική κοινή γνώμη δείχνει απογοητευμένη και δύσπιστη απέναντι στην πολιτική της ηγεσία: στη δεκαετία του ’70, εξαιτίας του πολέμου στο Βιετνάμ και του Watergate· στη δεκαετία του ’90, εξαιτίας των σκανδάλων της προεδρίας Clinton· σήμερα, εξαιτίας της πολιτικής του George W. Bush. Αντιθέτως, στη δεκαετία του ’80, η προεδρία Reagan δημιούργησε την αίσθηση της ασφάλειας και της ισχύος, επαναβεβαιώνοντας την αποστολή και το «πρόδηλο πεπρωμένο» (manifest destiny) του αμερικανικού έθνους· μ’ αυτό το κλίμα, δεν εναρμονίζονταν οι ταινίες καταστροφής, ταίριαζαν όμως πάρα πολύ οι ταινίες τύπου «Ράμπο».

(η συνέχεια στο επόμενο...)