Δεν τις μπορώ τις «φιλολογίες» – φυσικά, ούτε κι αυτές εμένα: δικαία εκδίκησις. Ή μάλλον δεν μπορώ αυτό που τον 19^ο αι. το λέγανε «λογιωτατισμό». Δεν είναι φαινόμενο της καθαρεύουσας. Διότι, στην καθαρεύουσα γράφει και ο Ροΐδης – αλλά ακυρολεξίες και λογιωτατισμούς, μπουκώματα και ανασεμιές, δεν θα βρει κανείς στις σελίδες του όσο και να ψάξει. Στην καθαρεύουσα έγραψε και ο Γρηγόριος Παλαιολόγος: Μετά τινων μηνών προσδοκίαν, (λέει στο μυθιστόρημά του Ο πολυπαθής, το 1839) ιδούσα ότι ούτε ο Μορφεύς, ούτε ο Σατανάς δεν την στέλλουν άνδρα, απελπίσθη τόσον, ώστε απεφάσισε να κλεισθή εις μοναστήριον.

Βέβαια, τη ρετσινιά του «λογιωτατισμού» και της ρητορικότητας την κολλήσανε στους καθαρευουσιάνους οι δημοτικιστές, όταν το γλωσσικό ζήτημα είχε λάβει τη μορφή γλωσσικού πολέμου. Δεν είχαν άδικο – διότι έγραφε, ας πούμε, ο Αχιλλεύς Παράσχος:

Την θέλω ασθενή εγώ την φίλη μου, ταχείαν
ωχράν την θέλω και λευκήν ως νεκρικήν σινδόνην.

Έφταιγε μετά ο Δημητράκης ο Καμπούρογλου που του παρώδησε το ποίημα;

Θέλω την φίλην φθισικήν, άσωμον, στάκτην, κόνιν,
άνεμον, επιθάνατον, φάσμα, αθανασίαν,
αυτήν να έχω αδελφήν και αδελφήν μου μόνην,
αλλ’ όχι και νυμφίαν μου, αλλ’ όχι και νυμφίαν.

Φυσικά, τα πρωτεία στην παρωδία των ρομαντικών κενολογιών, τα κατέχει ο τρομερός κεφαλονίτης, ο Παναγιώτης Πανάς, που γράφει το ακόλουθο ποιηματάκι, με τίτλο «Ρωμαντική σχολή»:

Έλαμπε την νύκτα ταύτην ήλιος ακτινοβόλος

και εχύνετο το μαύρον πέριξ φως των αστεριών.

Εν σιγή βρονταί εβόων. Ήστραπτε της γης ο θόλος

και το έδαφος εν λύπη έχαιρε των ουρανών.

Όρθιος εν εγρηγόρσει εκοιμώμην εν τη κλίνη

ότε αίφνης έμπροσθέν μου έστη γέρων νεαρός,

κι εν ευγλώττω σιγή λέγει·τι ανήσυχος γαλήνη!

τι ακτινοβόλον σκότος! τι τερψίλυπος καιρός!

Εν πάση περιπτώσει, αντίστοιχες κενολογίες θα βρει κανείς και σε λάβρους δημοτικιστές, στον Παλαμά, ας πούμε – Πρωί και λιοπερίχυτη και λιόκαλη είν’ η μέρα/κι η Αθήνα διαμαντόπετρα στης γης το δαχτυλίδι – το ηπιότερο παράδειγμα. Θα μου πεις, ποίηση είναι· ε, και λοιπόν; Ποίηση έγραψε κι ο Κάλβος: και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως όχι αντιμάμαλα και κραυγές και θρήνους και λιοπεριχύματα. Ποίηση έγραψε και ο Σολωμός (που δεν τον πολυαγαπώ κιόλας) – ακούσετε π’ ό,τι θα πω είν’ ακριβή αλήθεια – απλά πράγματα, όχι λέξεις κατά παράταξιν για να γεμίσουν οι αράδες. Ποίηση κι ο Καβάφης: βλάπτουν και οι τρεις τους την Συρία το ίδιο. Καμία περιττή λέξη, καμία ρητορικότητα, όλα στη θέση τους, εκεί που πρέπει να ’ναι. Το διαβάζεις και δεν σε «καίει στο λαιμό» (όπως θα έλεγε σ’ άλλη περίπτωση ο φίλος μου ο Βαγγέλης), δεν πλαντάζεις από τις μυρωδιές και τα πολλά μπαχαρικά.

Ωραία, ας πούμε ότι αυτά τα χαρακτηριστικά – η υπερβολική έκφραση, η ρητορικότητα και τα παρόμοια – ήταν οι παιδικές αρρώστειες της ελληνικής γλώσσας και ότι με τον καιρό και με την καλλιέργεια θα εξαφανίζονταν. Εμένα μου λες; Δεν υπάρχει έντυπο που θέλει να ονομάζεται «σοβαρό», τηλεοπτική εκπομπή που θέλει να περνιέται για «επιπέδου», άνθρωπος που θέλει να λέγεται «καλλιεργημένος» που να μην χρησιμοποιεί περίτεχνες διατυπώσεις. Διότι, το να μιλήσεις απλά, είναι ασφαλώς τεκμήριο αγραμματοσύνης και ανοησίας· οι έξυπνοι και οι διαβασμένοι ξέρουν δύσκολες και σπάνιες λέξεις, τετρασύλλαβες και άνω, κυρίως δε λέξεις που δεν χρησιμοποιεί ο μπακάλης, ο περιπτεράς και ο χασάπης. Και, πέραν των λέξεων που πρέπει οπωσδήποτε να είναι «σοφιστικέ», σημασία έχει και η γενικότερη «αύρα» της φράσης: δεν θα ρωτήσεις, ας πούμε τον άλλον, ποιο είναι το νόημα της ζωής του· όχι, θα τον ρωτήσεις «Πώς νομίζετε ότι η ύπαρξή σας νοηματοδοτήθηκε κατά την πορεία σας σ’ αυτήν την οδυνηρή όσο και ιλαρή, την τερψίλυπη θα μπορούσαμε να πούμε, περιπέτεια, που ο πολύς κόσμος ονομάζει ζωή;» Ή αν θέλεις να εκφράσεις την επιθυμία σου για κάποιον ή κάποιαν, είναι απολύτως απαράδεκτο να χρησιμοποιήσεις την ευθεία οδό («μου αρέσεις»), ενώ αποκλείονται δια ροπάλου λεκτικές προσεγγίσεις του τύπου «μωρό μου σε γουστάρω, αλλά δεν ξέρω πώς να σ’ το πω». Όχι, όχι, και πάλι όχι. Εδώ χρειάζεται πάθος, να πέφτεις στα πατώματα (αλλά με εκφραστική αξιοπρέπεια), εδώ χρειάζονται όνειρα και όρκοι και πεθαμένα ηλιοβασιλέματα και ανάσες που σβήνουν και κατηγορικές προτάσεις της μορφής «είσαι η ψυχή μου, η ζωή μου, ο μόνος λόγος που γεννήθηκα» και «χωρίς εσένα μόνο ο θάνατος έχει νόημα» (κατά περίπτωσιν, ούτε κι αυτός) - Πάρε δυο σύγνεφα· μια λίτρ’ αγέρα·/ δροσιάς δυο γράνα και μια φλογέρα, που έλεγε ο Παναγιώτης Πανάς, σατιρίζοντας την ποίηση του Βαλαωρίτη. Πάρε λοιπόν μπόλικο συναίσθημα, με τις ανάλογες μελοδραματικές αποχρώσεις, απότομες βουνοπλαγιές ή φουρτουνιασμένες θάλασσες (διότι, πρέπει να πείσεις το αντικείμενο του πόθου σου να τρέξετε μαζί στους λόφους της ζωής ή να διαπλεύσετε ωκεανούς βασάνων), και προσοχή στις λέξεις: μια καλλιεργημένη ερωτική προσέγγιση, οφείλει να περιέχει τρεις τουλάχιστον από τις ακόλουθες λέξεις/φράσεις: σάρκα, κορμί, λάβα, πυρετός, κόλαση, μαγεία/μαγικό, θάνατος (και βρικόλακας για πιο σκληροπυρηνικές καταστάσεις), μόνοι οι δυο μας, μακριά από τον κόσμο, πεθαίνω κάθε ξημέρωμα (εδώ είναι αναγκαία κάποια ψυχραιμία, μην παρασυρθείς και αρχίσεις ν’ αραδιάζεις «μάνα γιατί με γέννησες», «η οδύσσεια ενός ξερριζωμένου», «το χώμα βάφτηκε κόκκινο» και λοιπούς τίτλους ελληνικών ταινιών).

Ως λαός ρέπουμε προς την υπερβολή; Δεν ξέρω. Μπορεί να είναι κι έτσι, διότι, διαφορετικά δεν θα υπήρχε λόγος να διατυπωθεί από την αρχαιότητα ακόμη το ρητό «Μηδέν άγαν» (και ως γνωστόν, οι κώδικες απαγορεύσεων μας δείχνουν τι γίνεται σε μία κοινωνία, αφού δεν θα σκεφτόταν κανείς να πει «ου κλέψεις» αν η κλοπή ήταν μια άγνωστη δραστηριότητα – να, λοιπόν, τι σημαίνουν εν πολλοίς οι περίφημες «Δέκα Εντολές») – και, υποθέτω, δεν θα υπήρχε λόγος να κάτσει ο Αριστοτέλης και να γράψει τα λογικά του συγγράμματα. Διαβάζω για παράδειγμα κείμενα που θέλουν να εκφράσουν μιαν άσχημη ψυχολογική κατάσταση· κομμένες φλέβες, ματαιότητες, απελπισίες, δεν υπάρχει θεός (συμπτωματικά σωστό, αλλά άλλη υπόθεση), αυτοκτονικές σκέψεις – μπροστά τους ο νεαρός Βέρθερος ωχριά, σκέτος ερασιτέχνης, ο Σπυρίδων Βασιλειάδης απλώς κλαυθμηρίζει και ο Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος δεν ξέρει πού πάνε τα τέσσερα. Αντιστοίχως, δεν έχω πετύχει ως τώρα κανένα κείμενο που να εκφράζει καλή ψυχολογική κατάσταση και να μην είναι α. βουκολικού χαρακτήρα (η φύση, τα προβατάκια, τα λουλουδάκια και οι μελισσούλες)· β. γλυκόπικρα ρομαντικό – δηλαδή ελαφρώς χαρούμενο, αλλά με τη λανθάνουσα υποψία ότι η ευτυχία είναι παροδική· γ. δοξαστικό, με πολλά επιφωνήματα και θαυμαστικά· δ. «γούτσου-γούτσου», δηλαδή γεμάτο υποκοριστικά, χαμογελάκια, τραγουδάκια (ψηφίζω το δ, πάντως, ασυζητητί: το θεωρώ εκφραστικώς γνησιότερο· όπως και να ’χει, τα χαρούμενα κείμενα που πέφτουν στα χέρια μου είναι σπανιότερα, καθόσον η ευτυχία δεν έχει κανένα ενδιαφέρον και μετά από λίγο καθίσταται πληκτική – γιατί νομίζετε την κοπανήσανε οι άλλοι από τον κήπο της Εδέμ;)

Αν περάσουμε δε στο δημοσιογραφικό λόγο, η νευρική κρίση εξελίσσεται ραγδαία σε αμόκ. Ακούς, ας πούμε, ένα σχόλιο για τον καιρό και νομίζεις ότι σου διαβάζουν την Κόλαση του Δάντη· ακούς ειδήσεις για την γρίπη των πτηνών και νομίζεις ότι εμφανίζεται το θηρίο της Αποκαλύψεως με τα εφτά κεφάλια· ακούς ότι πέθανε ο τάδε, και το μόνο που λείπει από τη φρασεολογία είναι η πληροφορία ότι τα καταπέτασμα του ναού εσχίσθη. Σοκ, σου λένε, για τις εικόνες των αρχαίων φιλοσόφων που βρίσκονται στη Μονή Φιλανθρωπηνών – σιγά, σε λίγο θα εκπλαγούμε που επάνω στο βράχο της Ακρόπολης βρίσκεται ένας ναός ονόματι Παρθενών. Χώρια οι υπεράνθρωπες προσπάθειες, το μαχαίρι που θα φτάσει στο κόκαλο (και ποτέ δεν φτάνει το ρημάδι), ο λευκός/πύρινος/απεργιακός κλοιός που ζώνει τη χώρα κάθε τρεις και λίγο – άλλη δουλειά δεν έχει κι αυτός – οι τελείες και οι άνω τελείες που καλούνται να βάλουν στον (προφορικό τους) λόγο οι φιλοξενούμενοι στα τηλεοπτικά παράθυρα, οι απουσίες που λάμπουν, οι παρουσίες με νόημα.

Κάπως το είχε πει ο Σεφέρης αυτό. Ότι όταν η ποίηση είναι ρητορική και ασαφής, τούτο συμβαίνει επειδή δεν υπάρχει «συντονισμός της ευαισθησίας με το ποιητικό ρήμα», του συναισθήματος ή της διάθεσης με την έκφραση. Τηρουμένων των αναλογιών, κάτι από αυτά τα δύο παραβιάζει το σημείο ισορροπίας και στον σύγχρονο λόγο: ας πούμε επιλέγεται το ποιητικό ρήμα της τραγωδίας, ενώ το έργο που γράφεται είναι κωμωδία (το αντίστροφο παράγει αφ’ εαυτού κωμικό αποτέλεσμα). Ή πιο απλά, θέλοντας να μεγιστοποιήσουμε τα (συνήθως) ασήμαντα νοήματα, τα ντύνουμε με μεγάλα λόγια.

(Αν τουλάχιστον μας δίδασκε το παράδειγμα του Ηγεμόνος εκ Δυτικής Λιβύης…)