Ο εκπρόσωπος του θεού επί γης, ο έχων και το αλάθητο, έκανε δηλώσεις περί της επιθετικότητος του Ισλάμ. Ο ισλαμικός κόσμος αντέδρασε – και ας μη βιαστεί κανείς να σχολιάσει τοιαύτην έλλειψιν ανεκτικότητος, διότι δεν είναι πολύς καιρός που ο χριστιανικός κόσμος ήτο αναστατωμένος εξαιτίας του Κώδικα Ντα Βίντσι. Κατόπιν τούτου, ο άγιος πατέρας εξέφρασε τη λύπη του για τις προκληθείσες αντιδράσεις και που κάποιοι παρερμήνευσαν τα λεγόμενά του – πάντως, για τις δηλώσεις του καθαυτές δεν έδειξε να στενοχωριέται και βέβαια δεν ανακάλεσε ούτε λέξη.

Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω ποιο ήταν το νόημα και οι προθέσεις του ποντίφηκα. Θεωρώ ότι, όταν μια κρίση κινδυνεύει να παρερμηνευτεί, τότε ο εκφέρων την κρίση οφείλει να το έχει υπόψη του και να τη διατυπώσει με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια· παρά το γεγονός ότι η ασάφεια είναι ένα από τα εγγενή χαρακτηριστικά της γλώσσας, είναι δυνατόν να διατυπωθούν σαφείς προτάσεις (και χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία), αν ο ομιλητής το επιθυμεί. Αν μάλιστα αυτός ο ομιλητής έχει μιαν ορισμένη ιδιότητα, ειδικότητα και εξουσία, οφείλει να είναι διπλά προσεκτικός· κι αν γνωρίζει ότι τα λεγόμενά του θα εκληφθούν ως θέσφατο από εκατομμύρια ανθρώπων, τότε ο βαθμός της απαιτούμενης προσοχής πολλαπλασιάζεται αναλόγως.

Υποθέτω ότι όλα αυτά είναι γνωστά στους φορείς ιδιοτήτων, ειδικοτήτων και εξουσιών. Συνεπώς, δυσκολεύομαι να θεωρήσω ως «άστοχη» και «ατυχή» τη δήλωση του πάπα. Όπως δεν θεωρώ «άστοχες» και «ατυχείς» τις αναλόγου περιεχομένου δηλώσεις του αμερικανού προέδρου. Κάθε φορά που ένας πολιτικός ή θρησκευτικός ηγέτης της Δύσης μιλά απαξιωτικά για το Ισλάμ, προκαλούνται αντιδράσεις, εκτοξεύονται απειλές, γίνονται επιθέσεις – λες και ο στόχος τους είναι να τροφοδοτηθεί ο ισλαμικός εξτρεμισμός.

Έχει ήδη επισημανθεί ότι μετά την 11/9/2001, ο George W. Bush χρησιμοποιεί «οριενταλιστικό λόγο» σε ό,τι αφορά την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α. (Υπενθυμίζω ότι σύμφωνα με τον Edward Said, ο όρος «οριενταλισμός» ιδεολογικά αναφέρεται στην πολιτισμική παραγωγή στη Δύση του «Ανατολικού άλλου», η οποία θεμελίωσε το δυτικό ιμπεριαλισμό και την αποικιοκρατία από τις αρχές του 17^ου αιώνα· γεωγραφικά, ο οριενταλισμός κάλυψε κοινωνίες από τη Β. Αφρική ως τη Μ. Ανατολή, τη Νότια και την Ανατολική Ασία. Ο οριενταλισμός βέβαια εισεχώρησε στην επιστήμη –αρχαιολογία, ανθρωπολογία – αλλά και στη μαζική κουλτούρα – ταξιδιωτική λογοτεχνία, μυθιστόρμα, κινηματογράφος κλπ). Έτσι, η περίφημη φράση του Bush “The West and the Rest” αναπαράγει τη βασική διχοτομία: αφενός, η Δύση, δηλ. ο πολιτισμός, ο χριστιανισμός, η πρόοδος, ο νόμος και η τάξη, και αφετέρου, η Ανατολή, δηλ. η βαρβαρότητα, ο ισλαμισμός, η φεουδαρχία, η στασιμότητα, το χάος και η καταστροφή. Εκτός από τον πρόεδρο, πολλοί συντηρητικοί σχολιαστές αναβίωσαν την οριενταλιστική ρητορική, επιμένοντας λ.χ. ότι ο ισλαμισμός είναι ασύμβατος με τη δυτική-καπιταλιστική-δημοκρατική νεωτερικότητα (λησμονώντας, προφανώς, ότι ο Σαντάτ, ο προηγούμενος πρόεδρος της Αιγύπτου, σύμμαχος των Η.Π.Α. και ιδιαιτέρως προσφιλής στα αμερικανικά ΜΜΕ, ήταν επίσης μουσουλμάνος). Από την άλλη, προοδευτικοί αναλυτές ανά τον κόσμο δεν έπαυαν να υπογραμμίζουν ότι ο οριενταλισμός δεν μπορεί να επιβιώσει στην παγκοσμιοποιημένη εποχή μας, παραθέτοντας μια σειρά πειστικών επιχειρημάτων – χωρίς όμως να λαμβάνουν υπόψη τη στοιχειώδη διαπίστωση, την οποία γνωρίζουν ακόμη και οι περιστατιακά ασχολούμενοι με την ιστορία των νοοτροπιών: ότι μια νοοτροπία μπορεί να είναι ενεργή επί μακρόν μετά την αλλαγή των κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών συνθηκών από τις οποίες εξεπήγασε και καθορίστηκε (και τούτο υποχρέωσε τους μαρξιστές ιστορικούς να ξαναδιαβάσουν προσεκτικότερα τον Μαρξ, που είχε παρατηρήσει, εν τέλει, ότι το πολιτισμικό εποικοδόμημα εξαρτάται ως ένα βαθμό από την οικονομική βάση).

Οι σχέσεις της Ευρώπης με το Ισλάμ ήσαν παραδοσιακά εχθρικές, από τον 8^ο-9^ο αι. Η μουσουλμανική εξάπλωση δεν ερμηνεύτηκε ιστορικά ως η κίνηση ενός νέου ισχυρού πολιτισμού, αλλά ως γεγονός αφύσικο – ήταν η εξάπλωση ενός διαβολικού εχθρού. Το Ισλάμ ταυτίστηκε με μια δαιμονική θρησκεία· ο προφήτης του, ο Μωάμεθ, ήταν για τους δυτικούς ένας απατεώνας, ένας αισθησιακός βάρβαρος που προωθούσε τη νέα πίστη δια της σπάθης, υποσχόμενος αμαρτωλές ηδονές πριν και μετά θάνατον· οι Σαρακηνοί δεν ήταν παρά οι «μπράβοι του διαβόλου» - τρομακτικοί, διεστραμμένοι και βάρβαροι.

Στο Μεσαίωνα, οι δυτικοί έμαθαν περισσότερα για το Ισλάμ (και σ’ αυτό συνέβαλαν και οι «θεάρεστες» σταυροφορίες - καθαγιασμένες από τον εκάστοτε πάπα, ο οποίος μοίραζε αφειδώς αφέσεις αμαρτιών στους συμμετέχοντες)· αυτή η γνώση, πάντως, δεν εξήλειψε την αίσθηση του «εχθρικού άλλου», ενώ όσοι είχαν εξοικειωθεί με τους μουσουλμάνους και είχαν αντιληφθεί την αξία του πολιτισμού τους δεν άργησαν να χαρακτηριστούν ως επικίνδυνοι αιρετικοί (χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι Ναΐτες Ιππότες· προς θεού, μην πάει ο νους σας στις διάφορες μυθολογίες που έχουν διασπαρεί από τους απανταχού συνωμοσιολόγους).

Οι μεταγενέστεροι δεν ξέφυγαν από το πλαίσιο των παγιωμένων προκαταλήψεων. Ο Cid – κατά κόσμον Rodrigo Díaz de Vivar – εθνικός ήρωας της Ισπανίας (11^ος αι.), έγινε το σύμβολο της αντίστασης των χριστιανών επί των μουσουλμάνων, παρ’ όλο που δεν πολέμησε μόνο εναντίον των Μαυριτανών αλλά και εναντίον χριστιανών. Το Τραγούδι του Cid, ένα ανώνυμο έπος του 12^ου αι., έχει στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία τη θέση και τη σημασία που έχουν στην ελληνική λογοτεχνία τα ακριτικά τραγούδια (αλλά, υπάρχει μια σημαντική λεπτομέρεια: ο Διγενής Ακρίτης είναι μεικτού γένους, από μάνα χριστιανή και πατέρα Σύριο· ο συμβολισμός είναι σαφής και ας μην μας διαφεύγει ότι έχουμε να κάνουμε με την ανατολική Μεσόγειο). Ο Ισπανός πολεμιστής θα γνωρίσει νέες ημέρες δόξας κατά τον 17^ο αι., με την τραγωδία Le Cid (1637) του γάλλου δραματουργού Pierre Corneille. Τυχαίο; Πιθανόν. Αλλά, η συγκυρία φαίνεται ευνοϊκή. Επειδή, στις αρχές του 17^ου αι., γεννάται η σκέψη για την οργάνωση μιας πανευρωπαϊκής σταυροφορίας εναντίον των οθωμανών (που είχαν ήδη νικηθεί από τους Ευρωπαίους στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, το 1571). Η ιδέα, που αντιμετωπίζεται ευνοϊκά από τη Βενετία, η οποία βλέπει τις κτήσεις της στην Ανατολική Μεσόγειο να απειλούνται άμεσα, προϋποθέτει όχι απλώς τη συγκατάθεση του πάπα αλλά και την τοποθέτησή του ως πνευματικού ηγέτη αυτής της εκστρατείας. Ο χαρακτήρας του εγχειρήματος ήταν κυρίως πολιτικός, και ο στόχος του η δημιουργία μιας ισχυρής χριστιανικής δημοκρατίας βασισμένης στο οικουμενικό όραμα του χριστιανισμού.

Οι ενέργειες για την οργάνωση της χριστιανικής στρατιάς (Milice Chrétienne) υπήρξαν εξαιρετικά αποτελεσματικές και γύρω στα 1624 θα μπορούσε να ξεκινήσει η μεγάλη εκστρατεία. Παρ’ όλα αυτά, ο Λουδοβίκος ΙΓ΄ ματαιώνει τελικά τη σταυροφορία και επιτάσσει τα πλοία της χριστιανικής στρατιάς. Η απόφαση του Γάλλου βασιλιά, που ώς τότε είχε υποστηρίξει το εν λόγω εγχείρημα, υπαγορεύτηκε από τον νεοδιορισμένο πρωθυπουργό της Γαλλίας, τον καρδινάλιο Ρισελιέ, εισηγητή της περίφημης raison d’état, ο οποίος είχε αντιληφθεί ότι η επιτυχία της εκστρατείας θα ενίσχυε την παπική κυριαρχία και την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του γερμανικού έθνους. Αλλά, η raison d’état του καρδινάλιου στόχευε στην ανάδειξη της Γαλλίας ως ηγεμονικής ευρωπαϊκής δύναμης, κι αυτό δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί στο πλαίσιο των οικουμενικών δομών της ευρωπαϊκής ιδεολογίας και γεωστρατηγικής. Έτσι, αντί να στραφεί εναντίον των απίστων, η Ευρώπη απορροφήθηκε σε εσωτερικούς θρησκευτικούς πολέμους· η συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) άφησε το γερμανικό έθνος κατακερματισμένο σε μικρά κρατίδια και τη Γαλλία στη θέση της ισχυρής ηπειρωτικής δύναμης.

Κατά τον 18^ο αι., οι όροι «μουσουλμάνοι» και «Ισλάμ» έχουν ταυτιστεί με τον όρο «Τούρκος», που με τη σειρά του σήμαινε τον απώτατο βαθμό δεσποτισμού. Το ευρωπαϊκό αναγνωστικό κοινό είχε εμπλουτίσει τα ένδοξά του για τον μουσουλμανικό κόσμο από μυθιστορήματα όπως το Vathek του Beckford (1782): διαβολικοί σεΐχηδες με τη λάμψη του Μιλτώνειου Lucifer, αμαρτωλές ηδονές, χαρέμια, απαγορευμένες απολαύσεις. Την ίδια εκείνη εποχή, η μαζική κουλτούρα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού τοποθετεί τους μουσουλμάνους πλάι στους παραδοσιακούς εχθρούς των Αμερικανών, τους Ινδιάνους, και τούτο επειδή βορειοαφρικανοί πειρατές (από το Μαρόκο, την Αλγερία, την Τυνησία και την Τρίπολη – σημερινή Λιβύη) έκαναν επιθέσεις σε αμερικανικά πλοία. Οι Αμερικανοί κληρονόμησαν τις ευρωπαϊκές προκαταλήψεις για το Ισλάμ και βέβαια τις καλλιέργησαν στο πρόσφορο έδαφος της νοοτροπίας των Πουριτανών, οι οποίοι παραδοσιακά ταύτιζαν τους εχθρούς τους με τους εχθρούς του θεού: το σχήμα ήταν έτοιμο· απέμενε μόνο, στη θέση του Ινδιάνου βάρβαρου να μπει ο μουσουλμάνος βάρβαρος.

Κατά τον 19^ο αι., το «Ανατολικό Ζήτημα» και η αποικιοκρατική πολιτική της Δύσης συμβάλλουν στο θρίαμβο του οριενταλισμού. Έτσι κι αλλιώς, το ιδεολογικό οπλοστάσιο ήταν έτοιμο από αιώνες· η ταύτιση του Ισλάμ με την οπισθοδρόμηση, την καταπίεση, το φανατισμό, τη βία και την ανελευθερία παρείχε στους δυτικούς το ηθικό δικαίωμα (και την υποχρέωση, κατά μία έννοια) να «εκπολιτίσουν» τους μουσουλμάνους.

Είτε επειδή απλώς αντιγράφουν την ευρωπαϊκή πραγματικότητα, είτε επειδή αναμασούν τα παλαιά στερεότυπα, είτε επειδή είναι σε θέση να προβλέψουν κάποιες εξελίξεις, τα αμερικανικά έντυπα δεν μένουν πίσω σ’ αυτήν την υπόθεση. Ήδη το 1862, το περιοδικό Harper’s ομιλεί για τους μουσουλμάνους με τα έτοιμα σχήματα του ευαγγελικού προτεσταντισμού. Το 1895, σε άρθρο της εφημερίδας New York Tribune αναφέρεται ότι η σύγκρουση ανάμεσα στο Ισλάμ και στον χριστιανισμό είναι αναπόφευκτη, όπως ήταν και τον 7^ο αι., επειδή το Ισλάμ δεν έχει αλλάξει από τότε. Στη δεκαετία του 1920, ο William Yale χαρακτήριζε το Ισλάμ ως τον «άσπονδο εχθρό της προόδου και της ελευθερίας».

Για αιώνες, λοιπόν, το Ισλάμ υπήρξε το γενικό αναφορικό πλαίσιο για το πάσης φύσεως κακό. Αν κανείς συνέδεε μεταφορικά τον (οποιονδήποτε) εχθρό με το Ισλάμ, αυτομάτως τον απαξίωνε και τον δαιμονοποιούσε· δεν είναι τυχαίο, λ.χ., ότι ο ναζισμός χαρακτηρίστηκε ως «σύγχρονος μωαμεθανισμός». Παρ’ όλο που μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο η παλαιά αντίθεση φάνηκε να αμβλύνεται ή να ξεχνιέται, η ενεργειακή κρίση της δεκαετίας του 1970 αναζωπύρωσε τα πάθη και ενεργοποίησε ξανά τα υπνώττοντα στερεότυπα. Στη δεκαετία του 1980, η ιρανική επανάσταση ήρθε να δοκιμάσει τις αμερικανικές αντιλήψεις σχετικά με το πώς ήταν και πώς θα έπρεπε να οργανωθεί ο κόσμος. Ενώ η ενεργειακή κρίση κατέδειξε την απειλή σε οικονομικό επίπεδο, η εμφάνιση του πολιτικού Ισλάμ παρήγαγε μια ιδεολογία που αμφισβητούσε τη δυτική κυριαρχία και τα 300 χρόνια της υπεροχής της. Αυτό, με τη σειρά του, προκάλεσε μια πολιτισμική αντίδραση η οποία προσωποποιήθηκε στον Χομεϊνί: και, καθώς το ιδεολογικό οπλοστάσιο είχε παραμείνει άθικτο, και τα στερεότυπα ήταν έτοιμα (και μάλιστα εμπλουτισμένα, με νέες λεπτομέρειες) δεν χρειάστηκε πολύ για να επαναληφθεί η παλαιά ιστορία των υποκαταστάσεων: ο Χομεϊνί, ο Σαντάμ, ο Μπιν Λάντεν, ο Νασράλα· το Ιράν, οι Παλαιστίνιοι, το Αφγανιστάν, το Ιράκ, η Συρία, ο Λίβανος και πάλι απ’ την αρχή.

Φυσικά, από την εικόνα που η Δύση έχει κατασκευάσει για την Ανατολή λείπουν πολλά στοιχεία – τα σημαντικότερα. Ο ισλαμικός πολιτισμός είναι έννοια ανύπαρκτη στις δυτικές πολιτικές αντιλήψεις· η φιλοσοφία του Ισλάμ αντιμετωπίζεται ως «ξένη φιλοσοφία» (που καμία σχέση δεν έχει με τη δυτική) και φυσικά ούτε λόγος για την ανάπτυξη της ιατρικής, της οπτικής και των επιστημών εν γένει την ίδια εποχή που η Ευρώπη ήταν βυθισμένη στους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες»· η ισλαμική τέχνη στην καλύτερη περίπτωση προβάλλεται ως εξωτική ακατανοησία (κι ας έχει εισαχθεί ο όρος «αραβούργημα» στο καλιτεχνικό λεξιλόγιο)· και φυσικά, μην περιμένετε να είναι ευρύτερα γνωστό το γεγονός ότι εκείνοι που έσωσαν τα συγγράμματα του Αριστοτέλους και τα έφεραν στη Δύση κατά το Μεσαίωνα ήταν οι Άραβες. Ομοίως άγνωστες είναι και οι εσωτερικές διαφορές – λ.χ., τι είναι οι Σιΐτες, οι Σουνίτες, οι Δρούζοι; Μέσα στο αναφορικό πλαίσιο του αρνητικά χρωματισμένου όρου «Ισλάμ» στριμώχνεται όλη η περιοχή από το Λίβανο μέχρι το Αφγανιστάν (το Πακιστάν συνήθως μένει απ’ έξω, επειδή είναι σύμμαχος των Η.Π.Α.) Σε δημοσκόπηση του 1980, το 70% των Αμερικανών απήντησε ότι το Ιράν είναι αραβικό κράτος. Αλλά, τούτο δεν σημαίνει ότι υπάρχει ακριβέστερη αντίληψη για τους Άραβες εν γένει: αντιθέτως, θεωρούνται νομάδες και απολίτιστοι, η δε Παλαιστίνη χαρακτηρίζεται έρημος μέχρι την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ.

Όταν στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ο Huntington μίλησε για σύγκρουση των πολιτισμών (The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York: Simon and Shuster 1997), εδώ στην Ελλάδα οι αντιδράσεις περιορίστηκαν στο ότι δεν αναφέρεται ο ρόλος της ορθοδοξίας. Υπήρξαν και ορισμένοι που σχολίασαν το βιβλίο ως «μία θεωρία που θα καταρρεύσει», αποτυγχάνοντας να δουν ότι ουσιαστικά προετοίμαζε ιδεολογικά το έδαφος για τη μελλοντική πορεία της Δύσης. Το βασικό τους επιχείρημα ήταν ότι σύμφωνα με το νέο δόγμα του πολέμου που είχε διατυπωθεί εκείνη περίπου την εποχή, δεν θα γινόταν μεγάλος πόλεμος, αλλά «μικρές, περιφερειακές, ελεγχόμενες συγκρούσεις»· και πράγματι, για ένα διάστημα αυτό φαινόταν να επιβεβαιώνεται (Βαλκάνια, Αφγανιστάν, Ιράκ). Εν τούτοις, από τη στιγμή που ο Bush υιοθέτησε την οριενταλιστική ρητορική, θα έπρεπε να υποψιαστεί κανείς ότι τα πράγματα έπαιρναν άλλη τροπή. Προφανώς, οι ανάγκες και οι απαιτήσεις της πολεμικής βιομηχανίας δεν ικανοποιούνται με τις «μικρές συγκρούσεις»· αρκεί να διαβάσει κανείς προσεκτικά τα βιβλία του πρώην συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας και νυν καθηγητή στο Johns Hopkins Sbigniew Brzezinski (κυρίως τα Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, και The Choice: Global Domination or Global Leadership) για να καταλάβει ότι ο μελλοντικός ηγεμονικός ρόλος των Η.Π.Α. (και της Δύσης, κατ’ επέκταση) πιθανότατα θα περάσει μέσα από έναν μεγάλο πόλεμο – ίσως όχι παγκόσμιο, πάντως ούτε «μικρό και περιφερειακό». Και, ο πιο πρόσφορος λόγος για έναν τέτοιον πόλεμο είναι η «σύγκρουση» των πολιτισμών/θρησκειών· πρόσφορος, επειδή το σκεπτικό είναι ήδη έτοιμο και η ιδεολογία συγκροτημένη και δοκιμασμένη.

Σ’ αυτό πλαίσιο, οι δηλώσεις του πάπα δεν συνιστούν μια ουδέτερη (έστω και εσφαλμένη) κρίση, αλλά έρχονται να ενισχύσουν το θρησκευτικό υπόβαθρο των δυτικών βλέψεων και διαθέσεων, υπενθυμίζοντας ότι υπάρχει και η καθολική Ευρώπη (όχι ν’ αφήσουμε το παιχνίδι στα χέρια των Διαμαρτυρομένων). Το Ισλάμ είναι ο προαιώνιος εχθρός, ο απόλυτος φορέας της βίας, και στην εγγενή επιθετικότητά του θα πρέπει ν’ απαντήσουμε δυναμικά: αυτό είναι το συγκινησιακό νόημα των δηλώσεων του Βενέδικτου· το μόνο που λείπει είναι η άφεση αμαρτιών προς τους σύγχρονους σταυροφόρους.