Τι είναι μια θεωρία συνωμοσίας; Εμπειρικώς και προχείρως, η προσπάθεια να ερμηνεύσεις ένα γεγονός, ανάγοντάς το σε μια μυστική πραγματικότητα, σε κίνητρα που δεν είναι προφανή και που ενέχουν στους στόχους τη σταδιακή και πλήρη καταστροφή του αντιπάλου και την απόλυτη κυριαρχία του κόσμου. Απαραίτητη προϋπόθεση η ύπαρξη μιας «μυστικής αδελφότητας» ή μιας ομάδας που λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο. Κι επειδή οι μυστικές αδελφότητες θριαμβεύουν κατά τον 18^ο αι., ίσως εκεί να βρίσκονται οι ρίζες των θεωριών συνωμοσίας. Το βέβαιο είναι ότι στα τέλη του 19^ου αι. (μπορεί και νωρίτερα, δεν ξέρω) έχουμε τη χρήση αυτού του ερμηνευτικού σχήματος με τα περίφημα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιων, πανάρχαια (υποτίθεται) κείμενα που αποκάλυπταν την κρυφή και συνωμοτική στρατηγική των Εβραίων για να κυριαρχήσουν στον κόσμο. Φυσικά, η φιλολογική έρευνα απέδειξε αργότερα ότι τα κείμενα αυτά ήταν κατασκευασμένα – δηλαδή, δεν ήταν διόλου πανάρχαια (αλλά χρονολογούνταν γύρω στα τέλη του 19^ου αι.) και δεν είχαν καμία σχέση με τους Εβραίους (αφού μια άλλη εκδοχή τους αφορούσε τους Ιησουΐτες – μάλιστα αυτή η εκδοχή βρέθηκε σ’ ένα από τα «μυθιστορήματα επιφυλλίδων», δηλαδή στα μυθιστορήματα εκείνα που δημοσιεύονταν σε συνέχειες στις εφημερίδες). Το ενδιαφέρον είναι ότι η δημοσίευση των Πρωτοκόλλων συνέπεσε με την υπόθεση Ντρέυφους και με το κύμα του αντισημιτισμού στη Γαλλία, το οποίο είχε βέβαια οικονομικά και πολιτικά κίνητρα. Παρ’ όλα αυτά, παρά τα πορίσματα της έρευνας, υπάρχουν ακόμη πολλοί που πιστεύουν ότι τα Πρωτόκολλα είναι γνήσια και τα χρησιμοποιούν για να αποδείξουν τα μυστικά σχέδια των Εβραίων – λες και χρειάζεται μια θεωρία συνωμοσίας για να καταλάβουμε τι συμβαίνει στην Παλαιστίνη.

Κάτι παρόμοιο είχε συμβεί με τα λεγόμενα «ερμητικά κείμενα», μεταφυσικού περιεχομένου που επίσης αναφέρονταν σε θέματα αστρολογίας, μαγείας και αλχημείας (πιθανόν εξαιτίας τους να συνδέθηκαν η αστρολογία, η μαγεία και τα παρόμοια με τη μεταφυσική, που ως κλάδος της φιλοσοφίας ουδεμία σχέση έχει με τα τοιαύτα). Λοιπόν, αυτά τα κείμενα αποδόθηκαν στον Ερμή τον Τρισμέγιστο (τον αιγυπτιακό θεό Θωθ) και υποτίθεται ότι περιείχαν μια χαμένη, πανάρχαια γνώση, που οι ρίζες της πήγαιναν δεκάδες αιώνες πίσω. Μάλιστα, όσοι πίστευαν ότι τα ερμητικά κείμενα ήταν όντως πανάρχαια, επικαλούνταν ως τεκμήριο τον Πλάτωνα: κάποιες από τις ιδέες του Πλάτωνα ανευρίσκονταν στα ερμητικά κείμενα, επομένως αυτό ήταν απόδειξη ότι τα ερμητικά κείμενα προϋπήρχαν του Πλάτωνος (το αντίθετο και πλέον εύλογο, ότι δηλαδή αφού τα ερμητικά κείμενα περιείχαν πλατωνικές αντιλήψεις, έπονταν του Πλάτωνος, απερρίφθη ως αβάσιμον). Οπαδοί αυτής της θεωρίας ήταν λόγιοι της Αναγέννησης όπως ο Πίκο ντελα Μιράντολα (και γενικότερα οι νεοπλατωνικοί) και ο Τζιορντάνο Μπρούνο· μέχρι που ο επιφανής Ισαάκ Καζαουμπόν, επίσης της Αναγέννησης, απέδειξε με φιλολογικά επιχειρήματα ότι τα κείμενα δεν ήταν πανάρχαια, αλλά της εποχής του. Πλην ματαίως: τον 17^ο αιώνα, η ερμητική φιλοσοφία γνώρισε τεράστια άνθηση και συνδέθηκε με τις μυστικές εταιρείες, ενώ από τον 19^ο αι. απετέλεσε αναπόσπαστο στοιχείο κάθε αξιοπρεπούς αποκρυφιστικής «φιλοσοφίας». Και κατά μία περίεργη σύμπτωση, όσοι επικαλούνται τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, αργά ή γρήγορα αναφέρονται και στα ερμητικά κείμενα.

Εδώ και καιρό έχω την απορία πότε ξεκίνησε αυτός ο ερμηνευτικός συρμός. Να υπήρχε άραγε στην αρχαιότητα; Όσο έχω διαβάσει, δεν έχω βρει στοιχεία που να τεκμηριώνουν κάτι τέτοιο, ούτε στους Έλληνες ούτε στους Λατίνους ιστορικούς. Κάποιος έλεγε ότι ο πρώτος θεωρητικός συνωμοσιολόγος ήταν ο Ηρόδοτος, που επιχείρησε να αναγάγει τους περσικούς πολέμους σε μια παλαιά αντιπαλότητα μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων – πιθανόν, αλλά εγώ δεν τον διαβάζω έτσι τον Αλικαρνασσέα. Ακόμη κι αν πάρει κανείς κατά γράμμα τα λεγόμενά του περί παλαιάς αντιπαλότητας, τα πράγματα είναι ξεκάθαρα: οι βάρβαροι ήθελαν να εκδικηθούν τους Έλληνες. Τελεία και παύλα. Ούτε κρυφά σχέδια, ούτε μυστικά κίνητρα.

Η αποδοχή μιας θεωρίας συνωμοσίας, ως ερμηνευτικού μοντέλου, προϋποθέτει έναν τρόπο σκέψης μη-ορθολογικό. Φυσικά, το τελικό μοντέλο εμφανίζεται άκρως συνεπές και απόλυτα ορθολογικό: η μία πρόταση απορρέει από την άλλη, στηρίζεται σθεναρά σ’ αυτήν και το σύνολο μοιάζει άκρως συνεκτικό· γι’ αυτό είναι αληθοφανές, πειστικό και σε παρασύρει να το πιστέψεις, ή έστω να σκεφτείς ότι θα μπορούσαν να είναι έτσι τα πράγματα. Αν το ψάξεις, όμως, σε βάθος θα βρεις ότι κάτι δεν κολλάει, ότι κάπου γίνεται ένα λογικό άλμα, ότι σε ένα σημείο αποδέχεσαι αυθαίρετα μια πρόταση ή μια γενική αρχή. Ας πάρουμε για παράδειγμα την προσφιλή εν Ελλάδι αντίληψη ότι «είμεθα έθνος ανάδελφον», συνεπώς όλοι μας ζηλεύουν και μας καταδιώκουν. Αυτή είναι η γενική αρχή όλων των θεωριών συνωμοσίας που προσπαθούν να ερμηνεύσουν τη νεοελληνική κακοδαιμονία αποδίδοντας τις ευθύνες σε «ξένους κύκλους»: τους άθεους Ευρωπαίους ή τους Εβραίους. Ως εκ τούτου, και προκειμένου να μας εξαφανίσουν από προσώπου γης, οι εν λόγω κύκλοι αποσταθεροποιούν μία προς μία όλες τις αξίες μας: τη γλώσσα, τη θρησκεία, την οικογένεια και παραλλήλως κανονίζουν έτσι τα πράγματα στην εξωτερική μας πολιτική ώστε να βρεθούμε συρρικνωμένοι μεταξύ Λαμίας και Κυθήρων. Ωραία όλα αυτά – όντως, αν το σκεφτείς από αυτήν την άποψη, αποκτά μια λογική το πράγμα, καταλαβαίνεις, λ.χ., γιατί έγινε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, γιατί ο Κωστόπουλος έβγαλε το Κλικ, γιατί ο Σημίτης ξεκίνησε την ιστορία με τις ταυτότητες, γιατί έγινε η άρση του εμπολέμου με την Αλβανία, γιατί διαλύθηκε η Γιουγκοσλαβία, και γιατί έχουμε την εξωτερική πολιτική που έχουμε στα ελληνοτουρκικά. Αλλά, αν αναρωτηθείς τι τέλος πάντων κάναμε και μας μισούνε όλοι και θέλουν να μας καταστρέψουν, εκεί αντιλαμβάνεσαι το διανοητικό βραχυκύκλωμα. Επειδή είμαστε οι καλύτεροι. Πού είμαστε οι καλύτεροι; Σε ποιον τομέα; Γιατί αποτελούμε απειλή; Ουδεμία σαφής και τεκμηριωμένη στην πραγματικότητα απάντηση. Στην καλύτερη περίπτωση, υπάρχει μια αναγωγή στο εν δυνάμει με την αναλογική χρήση, βεβαίως, του αρχαίου ή του βυζαντινού μας παρελθόντος: όπως στην αρχαιότητα κυριαρχήσαμε σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο (το γεγονός ότι οι Κινέζοι είχαν ήδη σημαντικό πολιτισμό, προφανώς δεν ενδιαφέρει) ή όπως στο Βυζάντιο φτιάξαμε μια χιλιετή αυτοκρατορία, έτσι και σήμερα μπορούμε εν δυνάμει να ξαναγίνουμε κυρίαρχοι – γι’ αυτό, οι σκοτεινοί κύκλοι φροντίζουν να μας καταστρέψουν πριν συμβεί το απευκταίο. Επιπλέον, οι σκοτεινοί αυτοί κύκλοι δεν είναι παρά η σύγχρονη εκδοχή των δυνάμεων του Κακού που αντιμάχονται τις δυνάμεις του Καλού (εμάς).

Δεν θα σχολιάσω το ειδικότερο φασιστικού τύπου περιεχόμενο αυτών των αντιλήψεων – είναι φανερό. Θα επισημάνω όμως ότι η μη-ορθολογική προϋπόθεση που απαιτείται προκειμένου να γίνει αποδεκτή μια θεωρία συνωμοσίας οφείλεται στον τρόπο σκέψης που εισήγαγαν στην ανθρώπινη ιστορία οι εξ αποκαλύψεως θρησκείες. Αν αποδέχεσαι ότι ο Θεός έφτιαξε τον κόσμο εκ του μη όντος, ότι ο διάβολος επαναστάτησε εναντίον του (να μια ενδιαφέρουσα συνωμοσία), ότι κατά καιρούς ο Θεός επεμβαίνει στην ανθρώπινη ιστορία και την κανονίζει αναλόγως, υποβάλλοντας σε δοκιμασίες τον εκλεκτό του λαό, τότε έχεις προπονηθεί έξοχα για να πιστέψεις τις ποικίλες συνωμοσιολογίες. Φυσικά, αν μπορείς να κάνεις διάκριση μεταξύ πίστης και γνώσης (δύσκολο, αλλά γίνεται) θα είσαι πιο κριτικός απέναντι σε κάτι τέτοια και πιθανότατα δεν θα παρασυρθείς.

Ένας από τους σημαντικότερους σχολαστικούς φιλοσόφους του μεσαίωνα, ο Γουλιέλμος του Όκαμ, διατύπωσε τον περίφημο κανόνα που έμεινε έκτοτε να ονομάζεται “Occam’s razor”: do not multiply entities beyond necessity. Δηλαδή, μην πολλαπλασιάζεις τις οντότητες, πέραν του αναγκαίου. Ή αλλιώς: η απλούστερη και πιο «οικονομική» εξήγηση είναι συνήθως πλησιέστερα στην αλήθεια. Ας πούμε ότι ο Νεύτων κάθεται κάτω από τη μηλιά και του πέφτει ένα μήλο στο κεφάλι. Θα μπορούσε να σκεφτεί ότι ο Αδάμ απεφάσισε μετά από αιώνες να εκδικηθεί την αχόρταγη σύντροφό του και να την πετροβολήσει με μήλα· ή ότι διάβολοι και άγγελοι το ’ριξαν στο μηλοπόλεμο· ή ότι ο ατυχής πιτσιρικάς βαρέθηκε να έχει το μήλο στο κεφάλι του και το πέταξε στον Γουλιέλμο Τέλλο – και πλείστα όσα σενάρια. Όμως, καθένα από αυτά τα σενάρια προϋπέθετε δεκάδες άλλες παραμέτρους (Θεούς, διαβόλους, κοσμικές συνωμοσίες, χωροχρονικά άλματα) – στην προκειμένη περίπτωση, η πιο «οικονομική» ερμηνεία ήταν ο νόμος της βαρύτητας.