Δεν το ανέφερα χθες – αλλά χρειαζόταν. Και εν μέρει, το έθιξε υπαινικτικά η mmg σε σχόλιό της. Επανέρχομαι και συμπληρώνω. Η θεωρία συνωμοσίας ως ερμηνευτικό μοντέλο βασίζεται στην αλληγορία, δηλαδή σ’ εκείνη τη ρητορική επινόηση όπου άλλα λες και άλλα εννοείς. Επειδή όμως με τον ίδιο τρόπο ορίζεται και η ειρωνεία (στη ρητορική), σημειώνω ότι στη μεν ειρωνεία υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στα λεγόμενα και στα νοούμενα (δηλ. λες κάτι και εννοείς ακριβώς το αντίθετο), ενώ στην αλληγορία όχι· η αλληγορία προκύπτει περισσότερο από την άμετρη συσσώρευση μεταφορών, παραβολών, μύθων κλπ., που συσκοτίζουν το αναφορικό νόημα του λόγου.

Στη θεωρία συνωμοσίας, λοιπόν, λειτουργούμε αλληγορικά. «Διαβάζουμε» το γεγονός και ψάχνουμε να βρούμε τις αιτίες του, όχι στο πλαίσιο το κυριολεκτικού νοήματος που έχει, αλλά στο πλαίσιο ενός άλλου νοήματος, το οποίο υποτίθεται ότι παραμένει κρυμμένο κάτω από το γεγονός. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα. Τον 13^ο αι. έγινε εντός της Γαλλίας (νότια, στην περιοχή του Languedoc) μια μεγάλη Σταυροφορία εναντίον των Καθαρών – μιας αίρεσης που αμφισβητούσε την Καθολική Εκκλησία (και τον πλούτο της), τους ιερείς, τα μυστήρια και τις τελετές και έδινε προτεραιότητα στην απλούστερη άσκηση της θρησκείας (προσευχή, ατομική αρετή κλπ.) Πόλεις όπως το Μπεζιέ και η Καρκασόν ξεθεμελιώθηκαν, εκατοντάδες αιρετικοί κάηκαν και γενικώς έγιναν όλα εκείνα τα θεάρεστα που γίνονται στους θρησκευτικούς πολέμους. Μάλιστα σ’ εκείνη την εκστρατεία, ο ηγούμενος του Σιτό Αρνάλδος Αμαλρίκος είπε την περίφημη φράση «Κάψτε τους όλους, ο Θεός θ’ αναγνωρίσει τους δικούς του», όταν ένας στρατιώτης τον ρώτησε ποιους από τους κατοίκους του Μπεζιέ πρέπει να κάψουν ως αιρετικούς. Αν και οι Καθαροί αποδεκατίστηκαν, δεν εξαλείφθηκαν εντελώς· έτσι, λίγο αργότερα ο πάπας Γρηγόριος Θ΄ ίδρυσε την Ιερά Εξέταση και οι εκκαθαρίσεις συνεχίστηκαν με άλλους φρικιαστικούς τρόπους.

Η κυριολεκτική ανάγνωση του γεγονότος θα ήταν ότι η Σταυροφορία δεν έγινε βεβαίως για θρησκευτικούς λόγους αλλά αφενός για να ενισχυθεί η επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας, σε μια περιοχή που οι πλούσιοι και οι ευγενείς είχαν γίνει Καθαροί, και αφετέρου για να βάλουν οι Γάλλοι στο χέρι τα συγκεκριμένα εδάφη, τα οποία κατείχαν ευγενείς που είχαν στενές σχέσεις (ουσιαστικά ήταν υποτελείς) στον βασιλιά της Ισπανίας. Λογικό και συνεπές, απορρέει από την πολιτική της Καθολικής Εκκλησίας, από τους γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς των δυνάμεων της εποχής και επαληθεύεται από το τι έγινε στη συνέχεια. Δεν χρειάζεται να προϋποθέσεις τίποτε, ούτε να πολλαπλασιάσεις τις οντότητες.

Αλλά, οι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας έχουν άλλη ερμηνεία για το γεγονός. Λένε, λοιπόν, ότι οι Καθαροί είχαν βρει το Δισκοπότηρο – το Γκράαλ – και ότι ήταν φύλακες του μυστικού του, το οποίο είχαν παραλάβει από τους Ναΐτες Ιππότες. Η Καθολική Εκκλησία λοιπόν και ο Γάλλος βασιλιάς τους εξεδίωξε για να βάλει στο χέρι το «μυστικό» (καθένας για δικούς του λόγους). Λένε, επίσης, ότι κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, μια ομάδα Καθαρών κατάφερε να διαφύγει μαζί με το Δισκοπότηρο (ό,τι κι αν ήταν αυτό: όντως το ποτήρι του Χριστού, η Μαγδαληνή, ένας θησαυρός, το μυστικό της κυριαρχίας του κόσμου ή απλώς ένα πνευματικό μυστικό) και μετά από περιπέτειες να βρει καταφύγιο στη Σκοτία, όπου αργότερα (σε συνεργασία με τους Ναΐτες Ιππότες που σώθηκαν από τις εκκαθαρίσεις του βασιλιά της Γαλλίας Φιλίππου του Ωραίου) ίδρυσαν την πρώτη μυστική εταιρία. Σε πρώτο επίπεδο, αυτή η ερμηνεία μοιάζει επίσης λογική – αρκεί ν’ αποδεχτείς ένα σωρό πράγματα: την κυριολεκτική ανάγνωση των Ευαγγελίων (ότι ο Χριστός ήταν ιστορικό πρόσωπο κλπ. – κάτι που δεν είναι αυτονόητο, διότι επαφίεται στην πίστη), την ύπαρξη του Δισκοπότηρου (και με ποια σημασία; διότι, ανάλογα με το τι ήταν το Δισκοπότηρο, αλλάζει και η ερμηνεία), το μυστικό, τη δυνατότητα κυριαρχίας του κόσμου κλπ. κλπ. (Να, λοιπόν, που πολλαπλασιάζονται οι οντότητες, πέραν του αναγκαίου). Επιπλέον, όταν αρχίσεις να σκέφτεσαι την ερμηνεία, προκύπτουν απορίες: καλά, αφού οι Καθαροί είχαν στην κατοχή τους αυτή τη δύναμη ή το μυστικό, τέλος πάντων, δεν υποψιάζονταν ότι η Καθολική Εκκλησία θα τους κυνηγήσει; (όχι, διότι η φύλαξη του υπέρτατου μυστικού, ανατέθηκε σε ηλίθιους, προφανώς). Και γιατί δεν το χρησιμοποίησαν; Αν επρόκειτο για υλική δύναμη, θα μπορούσαν να κάνουν ένα τσακ! και να ισοπεδώσουν όχι μόνο τους Σταυροφόρους αλλά και ολόκληρη την Ευρώπη· αν επρόκειτο για κάτι τόσο σημαντικό, ώστε να διακυβεύεται το κύρος και η ύπαρξη της Καθολικής Εκκλησίας, θα μπορούσαν να το παζαρέψουν για να σωθούν και να σώσουν και το μυστικό. Αααα, σου λένε οι συνωμοσιολόγοι, δεν είχε έρθει ο καιρός να αποκαλυφθεί το μυστικό, έπρεπε να τηρηθεί το σχέδιο. Ποιο σχέδιο; Ποιος το εξεπόνησε; Και πότε θα ερχόταν αυτός ο καιρός; (σε τρία τέρμινα). Και γιατί να πάνε στη Σκοτία; Πιο λογικό (και οικονομικό, αν σκεφτείς ότι ήταν υπό δίωξη) θα ήταν να πάνε στην Ισπανία, στην Ελλάδα (τότε θέμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) ή ακόμη να περάσουν σε αραβοκρατούμενες περιοχές (διότι, εμπλέκονται και οι Άραβες στην ιστορία – εγνώριζαν και αυτοί το μυστικό). Και καθώς ρωτάς, αντιλαμβάνεσαι ότι το ερμηνευτικό σχήμα των συνωμοσιολόγων κατασκευάστηκε για να ερμηνεύσει τα πάντα. Δεν προσπαθεί να κατανοήσει τα γεγονότα, αλλά να τα εντάξει μέσα σ’ ένα μοντέλο, έστω και σπρώχνοντάς τα για να χωρέσουν, συγχέοντας το προς απόδειξιν με το αποδεικτικό στοιχείο. Επειδή στη Σκοτία ιδρύθηκε η πρώτη μυστική εταιρία, οι διαφυγόντες Καθαροί θα έπρεπε να έχουν πάει εκεί. Αλλά, όταν εκείνο που θέλεις να αποδείξεις (το συμπέρασμα), το χρησιμοποιείς και ως αποδεικτικό στοιχείο (προκείμενη), τότε προκύπτει η λογική πλάνη του «εν αρχή αιτείσθαι» (petitio principii) και το επιχείρημα είναι κυκλικό. Είναι σαν να λες, ότι το χιόνι είναι άσπρο, επειδή το χιόνι είναι άσπρο. Ή ότι «όλοι οι ισχυρισμοί της Βίβλου είναι αληθείς, επειδή είναι λόγια του ίδιου του Θεού· και γνωρίζουμε ότι η Βίβλος είναι ο λόγος του Θεού, επειδή οι συγγραφείς ήταν εμπνευσμένοι από τον Θεό· και η ίδια η Βίβλος καθιστά σαφές ότι οι συγγραφείς της έγραψαν «καθ’ υπαγόρευσιν», γι’ αυτό η αλήθεια της Βίβλου είναι αναμφισβήτηση»: στο επιχείρημα αυτό, κινούμαστε κυκλικά και καταλήγουμε ξανά στο ζητούμενο (ότι η Βίβλος είναι αληθής) χωρίς να το έχουμε όμως αποδείξει – διότι, αν θέλεις ν’ αποδείξεις ότι η Βίβλος είναι αληθής, δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις ως τεκμήριο το περιεχόμενό της, επειδή έτσι το δέχεσαι εκ των προτέρων ως αληθές – αλλά, αυτό ακριβώς δεν θέλεις ν’ αποδείξεις; Λοιπόν, κάπως έτσι λειτουργεί η συλλογιστική στις θεωρίες συνωμοσίας: με αντιφάσεις, αυθαίρετες ερμηνείες και λογικές πλάνες.

Η κυριολεκτική ανάγνωση του γεγονότος δεν είναι γόνιμη. Σου τακτοποιεί πολύ τα πράγματα, δεν έχεις περιθώριο να αφήσεις τη δημιουργική σου φαντασία να μεγαλουργήσει. Η συνωμοσιολογική/αλληγορική ανάγνωση είναι πιο ενδιαφέρουσα. Μοιάζει με αστυνομικό μυθιστόρημα. Και έπεται συνέχεια: σου αφήνει το περιθώριο να προεκτείνεις το ερμηνευτικό σου σχήμα επ’ άπειρον – αφού, λ.χ., φτάνεις στην ίδρυση των μυστικών εταιριών στη Σκοτία, αντιλαμβάνεσαι ότι ο Διαφωτισμός και η γαλλική επανάσταση, όπου είναι γνωστή η ανάμειξη των μυστικών εταιριών, ήταν εν τέλει έργο των Καθαρών και των Ναϊτών, το ίδιο και η προηγούμενη αμερικανική επανάσταση, και τι να πούμε για την ελληνική – άλλωστε ο Κάλβος ήταν μέλος τον Carbonari, για να μην πούμε για τους λογίους του Διαφωτισμού, που οι περισσότεροι ήταν μυημένοι (παρεμπιπτόντως, τα δύο τελευταία ισχύουν, αλλά αυτό δεν αποδεικνύει ότι όλη η επαναστατική ιστορία της Ευρώπης ήταν δουλειά των Καθαρών). Γιατί, λοιπόν, να μην προτιμήσεις τη συνωμοσιολογία που σου δίνει ερμηνείες για όλα και ν’ αρκεστείς στην επιστημονική εξήγηση που αφήνει αναπάντητα τα 2/3;

Συναρπαστικά όλα αυτά. Ό,τι πρέπει για να γράψει κανείς ένα μυθιστόρημα· αυτό σκέφτηκε και ο Έκο και έγραψε Το Εκκρεμές του Φουκώ, όπου (κατά την προσφιλή του τακτική) ειρωνεύεται και προκαλεί τον αναγνώστη, παρουσιάζοντάς του την παράνοια στην οποία οδηγούν οι θεωρίες συνωμοσίας. Ατυχώς, δεν το κατάλαβαν όλοι: αρκετοί πίστεψαν το ερμηνευτικό μοντέλο του Εκκρεμούς ως πραγματικό και ξεκίνησαν τις έρευνες και τις υποψίες – άσε που τα θεοσοφικά κείμενα της Ελένα Μπλαβάτσκι έκαναν απίστευτες πωλήσεις.