Ακόμη κι αν δεν άνοιγα τηλεόραση, θα το μάθαινα από μια διαφήμιση που επιμένει να ξεπετάγεται κάθε φορά που ανοίγω το yahoo. Πέτυχα, πάντως, και τη διαφήμιση στην τηλεόραση και, βεβαίως, ενημερώθηκα από κάποιο δελτίο ειδήσεων που έκανε ρεπορτάζ για την αποφράδα ημέρα 6/06/06.

Ο λόγος για την ταινία The omen (Η προφητεία), την οποία βεβαίως δεν είδα και ούτε πρόκειται να δω. Τέτοιες ταινίες δεν μου αρέσουν για δύο λόγους: πρώτον, επειδή είχα δει, μικρή, τον Εξορκιστή κι έκανα βδομάδες να κοιμηθώ κι από τότε μου έχει μείνει τραύμα· κυρίως, όμως, επειδή μέσα από υποβλητική ατμόσφαιρα και βρώμικες ψυχολογικές χειραγωγήσεις διαιωνίζουν φόβους και ιδεοληψίες που απεχθάνομαι. Επιπλέον, τα περισσότερα από τα αμερικανικά θρίλερ τέτοιου τύπου χρηματοδοτούνται από τους ευαγγελιστές και το κίνητρο είναι η επιστροφή στο μεσαιωνικό ζόφο (εντάξει, έχω κι εγώ τις εμμονές μου).

Ως παιδί, φυσικά, φοβόμουν τον διάβολο – πάντως, πολύ λιγότερο απ’ ό,τι τον φοβήθηκα βλέποντας τον Εξορκιστή. Εν πάση περιπτώσει, κάτι τα θρησκευτικά που κάναμε στο Δημοτικό, κάτι τα κηρύγματα στον υποχρεωτικό εκκλησιασμό, είχα μάθει ότι μια μοχθηρή δύναμη καραδοκεί να με αρπάξει. Μεγαλώνοντας, έβαλα τα πράγματα σε μια τάξη, καθώς οι παλαιές μου πίστεις και φόβοι άρχισαν να περνούν από την κρησάρα του έλλογου ελέγχου. Έκτοτε, ο διάβολος (ή Nick, όπως τον αποκαλούν οι Άγγλοι) μου προκαλούσε ενδιαφέρον ως λογοτεχνικός ήρωας (μέσα από τον Milton, τον Blake και τον Byron – μην ξεχάσω κι εκείνο το υπέροχο “The Prince of darkness is a gentleman” του Shakespeare): ο εκπεσών άγγελος (μαζί με τον Προμηθέα) υπήρξε το αρχέτυπο για τους ωραίους εγκληματίες του ευρωπαϊκού ρομαντισμού. Φυσικά, σε άλλα συμφραζόμενα μου προκαλούσε απέχθεια – όταν κατάλαβα ότι επί αιώνες υπήρξε ο καλύτερος press agent της καθολικής εκκλησίας (και της ορθόδοξης, βέβαια, αν και σε μικρότερο βαθμό). Εκείνος που τον έβαλε στο παιχνίδι, έκανε πράγματι μια πολύ έξυπνη, θα έλεγα δαιμόνια, επιλογή: έδωσε πρόσωπο στους ανθρώπινους φόβους (διότι ο φόβος είναι πιο αποτελεσματικός όταν ταυτίζεται με κάτι, όταν έχει υπόσταση και όχι όταν είναι απρόσωπος και αφηρημένος), παρέχοντας ένα αποτελεσματικότατο μέσο ελέγχου των πιστών· ο φόβος, δε, αυξήθηκε όταν άρχισε να χαρτογραφείται η κόλαση από τους διάπυρους ιεροκήρυκες του μεσαίωνα και από ποιητές όπως ο Δάντης (αυτά σε άλλο post). Επιπλέον, όπως συμβαίνει σε παρόμοιες περιπτώσεις, εφοδίασε την εκκλησιαστική και την κοσμική εξουσία με έναν εύκολο και ευέλικτο χαρακτηρισμό για τους εχθρούς της – οι αιρετικοί, οι Εβραίοι, οι μουσουλμάνοι, οι Ινδιάνοι, οι Κινέζοι, οι σοβιετικοί και πολλοί άλλοι έχουν κατά καιρούς ταυτιστεί με το πνεύμα του κακού, οπότε η εξόντωσή τους έχει θεωρηθεί θεάρεστο έργο, που εξασφαλίζει το εγκυρότερο συγχωροχάρτι για πρότερες αμαρτίες και οδηγεί στην καλύτερη θέση εντός του παραδείσου.

Αν το ψάξουμε λίγο καλύτερα το πράγμα, όμως, κάτι δεν ταιριάζει, κάτι περισσεύει, κάτι δεν υπολογίστηκε σωστά. Κατ’ αρχάς, αφού ο θεός είναι πανάγαθος, παντογνώστης και παντοδύναμος, τι στην ευχή κάνει ο διάβολος στον κόσμο; Ο θεός, ως πανάγαθος, δεν μπορεί να ανέχεται την παρουσία του· ως παντογνώστης, θα γνωρίζει ασφαλώς ότι υπάρχει· και, ως παντοδύναμος, μπορεί να τον εξαφανίσει με ένα φύσημα. Για να εξακολουθεί, ο διάβολος να υπάρχει και να ενεργεί, τούτο σημαίνει ότι ο θεός ή δεν γνωρίζει ότι υπάρχει (άρα δεν είναι παντογνώστης) ή δεν μπορεί να τον εξοντώσει (άρα δεν είναι παντοδύναμος) ή δεν θέλει να τον εξαφανίσει (άρα δεν είναι πανάγαθος). Όμως, σύμφωνα με την ιουδαιοχριστιανική αντίληψη του θεού, το υπέρτατο ον έχει και τις τρεις αυτές ιδιότητες· αν εστερείτο μία από αυτές, οποιαδήποτε, τότε δεν θα ήταν το υπέρτατο ον. Ωραία, ας πούμε ότι έτσι έχουν τα πράγματα – πώς λοιπόν δικαιολογείται η ύπαρξη του διαβόλου στον κόσμο; (Εν πολλοίς, το ίδιο σκεπτικό ακολουθείται προκειμένου για την ύπαρξη του κακού εν γένει, αλλά κι αυτό παραπέμπεται σε άλλο post).

Τέτοιου τύπου ασυνέπειες οδήγησαν αρκετούς να φανταστούν ότι υπάρχουν δύο ισοδύναμοι θεοί, ο θεός και διάβολος ή ο θεός του καλού και ο θεός του κακού, που αντιμάχονται για την κυριαρχία του κόσμου (οι μανιχαίοι, οι γνωστικοί, οι καθαροί διαπνέονταν από αυτές τις αντιλήψεις), όμως θεωρήθηκαν αιρετικοί, χωρίς παρ’ όλα αυτά να διευθετηθεί το ζήτημα. Από την άλλη, διαβάζοντας κανείς τη Βίβλο δεν έχει ακριβώς την εικόνα της αντιπαλότητας: στον Ιώβ, ας πούμε, τα πάντα κινούνται στο επίπεδο ενός στοιχήματος – λέει ο διάβολος, άσε να τον βάλω τον φουκαρά σε πειρασμό, άσε να του κάνω κακό, να δούμε θα εξακολουθήσει να σου είναι τόσο πιστός; Και απαντά ο θεός: εντάξει, αν τα καταφέρεις, δικός σου. Ένα παιχνιδάκι, όπως αυτά που σκάρωναν οι Ολύμπιοι στους θνητούς, μόνο που ουδείς των Ολυμπίων διεξεδίκησε ποτέ τον τίτλο του «πανάγαθου». Το χειρότερο, όμως, σ’ αυτήν την περίπτωση, είναι πως το παιχνίδι ήταν στημένο, διότι ο θεός, ως παντογνώστης, εγνώριζε τι θα έπραττε ο Ιώβ. Αν σκεφτούμε ότι δέχτηκε το στοίχημα για ν’ αποδείξει στον διάβολο πόσο περιορισμένες είναι οι δυνάμεις του (αλλά γιατί θα έπρεπε να το κάνει αφού ήταν παντοδύναμος; γιατί του «χρωστούσε» λογαριασμό;), φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι χρησιμοποίησε τον ατυχή Ιώβ ως εξιλαστήριο θύμα σε μια «διαμάχη» που δεν τον αφορούσε (όπως ακριβώς έκαναν οι Ολύμπιοι με τους Έλληνες και τους Τρώες, στη μυθολογική εκδοχή του Τρωικού πολέμου). Βεβαίως, μετά που τέλειωσε η δοκιμασία, ο θεός τον «αποκατέστησε» τον Ιώβ – μόνο που δεν του έδωσε πίσω εκείνα που είχε χάσει, αλλά τα αντικατέστησε με καινούρια· με άλλα λόγια, την αδικία δεν την επανόρθωσε και βέβαια δεν έσβησε (επειδή δεν μπορούν να σβηστούν) τον πόνο και τα δεινά που βίωσε ο Ιώβ.

Φυσικά, υπάρχουν αρκετοί που μιλούν για αναλογικό ή παραβολικό νόημα της ιστορίας του Ιώβ – αλλά και της Βίβλου εν γένει. Πάντως, είτε κυριολεκτικά τη διαβάσουμε είτε αναζητήσουμε το μεταφορικό της νόημα, το πρόβλημα παραμένει: η ύπαρξη του διαβόλου δεν συμβιβάζεται με την ύπαρξη ενός παντογνώστη, παντοδύναμου και πανάγαθου θεού. Επιπλέον, τι είδους θεός θα ήταν αυτός που θα χρειαζόταν ένα φόβητρο για να κρατήσει τους πιστούς του;

Υπήρχαν εποχές που οι άνθρωποι όχι απλώς πίστευαν στον διάβολο, αλλά μπορούσαν επίσης να τον δουν. Ολόκληρος ο μεσαίωνας κυριαρχήθηκε από τέτοιες παραισθησιακές πραγματικότητες· με τη διαφορά ότι εκείνοι που έκαναν ορατή και αισθητή την παρουσία του διαβόλου ήταν κυρίως οι ιεροεξεταστές με τις γνωστές μεθόδους (αν και δεν αναφέρεται στον μεσαίωνα, αλλά στις δίκες των μαγισσών του Σέηλεμ στα τέλη του 17ου αι., συνιστώ την εξαιρετική ταινία The Crucible, που βασίζεται στο θεατρικό του Arthur Miller). Θα περίμενε κανείς ότι μετά την Αναγέννηση θα εξαφανιζόταν το μοχθηρό φάσμα του κακού – πλην ματαίως, διότι τότε ακριβώς τον χρειάστηκε περισσότερο η Καθολική Εκκλησία, λόγω της Μεταρρύθμισης. Ατυχώς, ούτε ο Αιώνας των Φώτων κατάφερε να το εξοντώσει ούτε και η αισθητική του επανερμηνεία από τους ρομαντικούς και τους αισθητιστές. Και παρ’ όλο που η Ευρώπη φαίνεται να έχει πια ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς της με τον διάβολο, οι Η.Π.Α. εξακολουθούν να κρατούν το θέμα ανοιχτό – με ταινίες όπως Η προφητεία.

(Γράφοντας τα παραπάνω, θυμήθηκα ένα κείμενο του W. H. Auden με τίτλο “Infernal Science”, που εσκεμμένως παραπέμπει στη «Χαρούμενη επιστήμη» του Νίτσε. Το ανεβάζω, ξεχωριστά· πίσω από το καυστικό ύφος του Auden, μπορεί κανείς να διακρίνει μερικές πολύ δυσάρεστες αλήθειες. Το είχε μεταφράσει πριν από χρόνια κάποιος φίλος).